Қожаберген бабамыз әскербасы, 23 жыл бойы қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтарының біріккен жасағына қолбасшылық жасаған сардар, ордабасы, сонымен қатар өз заманының озық ойлы адамы, әрі ақын, әрі жырау болған. «Елім-ай» эпикалық дастаны мен «Баба тілі», «Ер Көкше», «Еңсегей бойлы ер Есім» қиссалары мен «Наурыз», «Қайран жастық» және т.б. ондаған өлең-толғаулары оның ақындық, жыраулық қуатының тереңдігін көрсетеді. Бұл туралы академик Манаш Қозыбаев кезінде: «Ол тек бір «Елім-айда» ғана бір ғасырдың сырын, мұңын ашты. Ол жырау ғана емес, замананың ұлы шежірешісі» деп жазған еді.
Енді міне, ердің алып бойын көрсеткен еңселі ескерткіші бой көтерді. Жыраудың қолында қылыш, найза емес, өзі жазған «Жеті жарғы» тұр. Бұл ұрпағына заңмен жүріп, ендігі жерде ілім мен білімді қару етсеңдер ғана озасыңдар деген ойды білдірген. Сәулетші Қазыбек Сатыбалдыға осы ұсынысты айтқан ақын, жазушы-драматург Баянғали Әлімжанов екен. Монументте тіпті Қожабергеннің жыраулығы да екінші планға қалып, домбырасын екінші қолымен кейін ұстап тұр...
Ескерткіштің ашылу салтанатында «Нұр Отан» партиясы Төрағасының бірінші орынбасары Мәулен Әшімбаев жалынды сөз сөйлеп, Қожаберген жыраудың қазақ тарихында алатын биік орны туралы тереңнен толғап, айтып берді. Шығып сөйлеушілер қатарында болған Мәжіліс депутаты Абай Тасболатов, «Жеті жарғы» және «Қожаберген жырау» қорының төрағасы Бекет Тұрғараұлы және т.б. ескерткішті орнатуға күш салған облыс әкімі Құмар Ақсақаловқа да алғыстарын айтты.
Ескерткіштің биіктігі 12 метр, салмағы 5 тонна. Оны салуға 80 млн теңге қаражат жұмсалыпты. Әзірге бұл ескерткіш Қызылжардағы ең биік монумент болып тұр.
Ескерткіштің ашылу салтанаты алдында Манаш Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университетінде Қожаберген жыраудың өмірі мен шығармашылығына, қайраткерлігі мен қолбасшылығына арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция болып, оған елімізге танымал тарихшылар, саясаткерлер, ғалымдар, ақын-жазушылар, өлкетанушылар, БАҚ өкілдері мен университеттің оқытушы-студенттері қатысты.
Конференцияны ашып, жүргізіп отырған университет ректоры Серік Өмірбаев алғашқы сөзді Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Бүркітбай Аяғанға берді. Ол Қожаберген бабамыздың қазақ даласының азаттығы мен тәуелсіздігі жолында атқарған істеріне жалпы шолу жасап, есімі ұмыттырылған тұлғаның қайта жаңғырып, халқымен қауышуы және бүгінгі ұрпаққа үлгі, өнеге болып отырғандығының өзі – еліміздің қайта түлеп, тәуелсіздіктің іргесін рухани тұрғыдан нығайта түскенінің бір белгісі екенін атап өтті. Тарих ғылымдарының докторы Талас Омарбеков өзінің баяндамасында Қожаберген Толыбайұлының есімі Ы.Алтынсариннің, М.Көпеевтің, С.Торайғыровтың еңбектерінде де аталатынын айтты.
Конференцияда сөз алған белгілі тарихшы, профессор Аманжол Күзембаев тарихнаманың бір тармағы «тұлғатану» деп аталатынын, сол бойынша Қожабергеннің еңбегі тарихқа не әкелді деп сараланғанда, Сібірдің қазақ жері болғандығын дәлелдеп, ал өзінің жалпыұлттық деңгейге көтеріле алған дара тұлға екендігін танытатынын айтты. Жалпы, оның айрықша алты сипаты бар тұлға екендігін ашып, ғылыми еңбек жазғанын да жеткізді. Тарих ғылымдарының докторы, академик Хангелді Әбжанов та өзінің баяндамасында Қожабергеннің ондаған соны сипаттарын айтты. Соның ішінде оның еңбектері ХVІІІ ғасырдағы қазақтың ой-өрісі мен талдау, талғамы еуропалықтармен бір деңгейде болғанын көрсететінін тілге тиек етті.
Заң ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры Ербол Абайділданов жырау еңбектерінің құқықтық аспектілеріне көңіл аудартып, оның «Жеті жарғысы» өз заманының озық құжат екенін жеткізді. Осы университеттің тағы бір профессоры, филология ғылымдарының докторы Серік Негимов Қожабергеннің шежіресін шеше жағынан зерттеп жүргенін айта келіп, оның әкесі Толыбай сыншы атақты Жалаңтөс баһадүрдің апасынан туғанын дәлелдегенін айтты. Сөйтіп ғалым, қай жағынан алғанда да жыраудың тегі мықты екенін ашқан екен.
Конференцияда «Жеті жарғы» және «Қожаберген жырау» қоғамдық қорының төрағасы Бекет Тұрғараұлы мен заң ғылымдарының кандидаты, белгілі қоғам қайраткері, республика бойынша саяси қуғын-сүргінге ұшырағандардың есімдерін анықтау және ақтау жұмыстарымен айналысатын «Қаһармандар» қорының төрағасы Сабыр Қасымов та баяндама жасады. Б.Тұрғараұлы Түркияда Қожаберген жыраудың «Елім-ай» дастанының түпнұсқасы бар екенін айтып, ендігі міндет соның көшірмесін жеткізу деп атап өтті. Конференцияның мінберіне көтерілген ақын Баянғали Әлімжанов та жырау бабасына арнаған ағыл-тегіл жырларын төгіп-төгіп тастады. Бір қызығы, осы шараның өтуіне университетпен бірге Ерік Нұрақаев, Жарасбай Сүлейменов, Жомарт Омаров, Нағашыбай Барлыбаев сынды көзіқарақты, белсенді азаматтар атсалысып, қонақтарға өздерінің сый-сияпаттарын жасады. Сөйтіп шара нағыз халықтық сипат алды.
Қазір Қызылжарға әуежай жақтан кірген барлық жолаушыға алдымен Қожаберген жыраудың алып ескерткіші көрінетін болды. Шу дегенде ескерткішті қайда қоюды шеше алмай, көптеген пікірталас болған. Артынан ең дұрыс шешім өзінен өзі табылып, жыраудың өзі: «әкеміз Қызылжар деп атап кеткен» дейтін жердің қақпасын ашқандай болып Мәңгілік елдің сипатын асқақтатып тұра қалды...
Жақсыбай САМРАТ,
Өмір ЕСҚАЛИ,
«Егемен Қазақстан»