Биыл жетпіс жылдық мерейтойын атап өткен актрисаның кинодағы соңғы сомдаған ірі рөлі бұдан біраз жыл бұрын экранға шыққан «Құрманжан датқа» (режиссері – Садық Шер-Нияз) фильміндегі Құрманжан датқаның орта жастағы, яғни Алай өлкесіндегі қырғыздардың басын қосып, атқа қонып, ел басқарған шағы екені қазақ көрермендеріне жақсы таныс. Сондықтан болар, біз де актрисаның осы рөлдегі ең бір қиын да күрделі сәттерді қалай алып шыққанын білуге асықтық.
– Айып етпеңіз, «Құрманжан датқа» фильміндегі есте қалатын ерекше бір көрініс – датқаның өз халқының азаттығы, келешегі үшін бекініп, ұлын көз алдында дарға асып жатқан жауыздарға жанарынан бір тамшы жас шығармай, тастүйін боп қарап тұратын сәті. Бұл кез келген әміршінің, әсіресе ананың дәті бармайтын ауыр қасірет. Міне, осы бір эпизодты ойнау сізге қиын соқпады ма?
– Иә, иә... Дұрыс айтасыз. Өте қиын болды. Мен үшін бұл фильмнің өзі де дәл осы эпизодтан басталды. Әйткенмен, қазір аздап шегініс жасасам бола ма?
– Әрине.
– Алғаш Құрманжан датқа туралы фильм түсірілгелі жатқанын радиодан естігем-ді. Киностудия кастинг жариялады. Мен бұрын Ош театрында ол рөлді ойнағанмын ғой. Сондықтан қажетім болып жатса, шақырар деген ой келгені рас. Бірақ күн өткен сайын мазасызданып, айналадағы әріптестерім де қайта-қайта есіме сала берген соң, бір күні студияға бардым. Үн-түнсіз «пробаға» түстім де, кетіп қалдым.
Содан бастап көз алдымда датқаның бейнесі. Құлағым телефон қоңырауында. Бірақ... Тырс еткен үн жоқ. Көп ұзамай фильмнің түсірілу жұмыстары басталып кеткенін естідім. Режиссер датқаның жас кезіндегі оқиғаларды пленкаға тартып жатса керек.
Кенет маған киностудиядағылар телефон соғып, датқаның орта жастағы кезіне кастинг жарияланғанын ескертті. Көңілім тағы да толқып, екінші рет қайта бардым. Үш күннен кейін хабарын айтамыз дескен. Бірақ, телефон тағы да үнсіз қалды...
Сөйтіп жүргенде, Алматыдан Ғ.Мүсірепов атындағы жастар театры Бішкекке гастрольдік сапармен келді. Кешкілік спектакль көріп отырғанымда телефоныма қоңырау түсіп жатқанын сездім.
Үйге келген соң қарасам, қайта-қайта қоңыраулатқан картинаның директоры Зина екен. Тағы да көңілім желді күнгі теңіздей алай-дүлей болды да кетті. Зинаның нөмірін әрең тердім. Ол болса, маған: «Құттықтаймын! Сені рөлге бекітті!» деп қуанып жатыр.
Сонсоң Ошқа ұшып келдік. Режиссер мені бірден әлгі сіз айтқан эпизодқа салды да жіберді.
Бір дубль, екі дубль... бес дубль кетті. Көңілім қатты алаңдай бастады. Себебі кеңестік кезеңде фильмдер пленкаға тартылушы еді ғой. Ал оны операторлар барынша үнемдеуге тырысатын. Біз соған үйренгенбіз.
Өзімнен өзім қобалжып: «Зина, не боп кетті бұл?» деймін дегбірсізденіп. Ол болса, «Сен ештеңені уайымдама. Бұл – пленка емес, флешка. Қанша дубль болса да түсіре береміз», дейді.
Осыдан кейін мен екіұдай ойға қалдым. Бұрын техниканың мұндай мүмкіндіктері жоқ кезде режиссерлер алдын ала бізбен кездесіп, түсіндіріп, пікірлесіп алушы еді. Бұл жолы бәрі басқаша болды. Дубльден соң, дубль. «Жылама. Толқыма. Көзіңнен жас шығарма», дейді режиссер. Айтқанын орындауға міндеттісіз.
Кім білсін, бәлкім, бұл да дұрыс шығар. Өйткені актер алдын ала білсе, өздігінен «ойнай бастайды» емес пе.
– Сонда қалай? Актер тек құрал ғана болып қалғаны ма?
– Жоқ. Меніңше, бұл да бір көркемдік тәсіл. Режиссердің шешімі. Себебі фильмнің желісі соның қолында емес пе. Бірақ, бәрібір актер өз ойын айтуға тиісті.
Мен әрине, солай еттім де. Ең бастысы, режиссерге: «Кейіпкерді көп сөйлетпеу керек, – дедім. – Себебі ұлттың қайғысы да, ұлдың қайғысы да датқаның ішінде өрт болып жанып жатқан жоқ па!» «Иә, иә, – деді режиссер. – Солай...»
– Фильмдегі тағы да бір қиын эпизод Құрманжан датқаның орыс генералдарымен кездесетін тұсы. Оларға қараған сәтте сіздің көзіңізден амалсыз мойынсұнуды сездіретін өрлік байқалады.
– Иә. Құрманжан датқа Қоқан хандығы мен орыс патшасының арасында тартысқа түскен ел тағдырын аяққа таптатпай, екі жақты тең келісім жасауға ұмтылды. Бірақ, көптің аты – көп, күштінің аты – күшті. Амалсыздық дегеніңіз де міне, сол.
Маған бұл эпизодта әлгі генералдың рөлін ойнаған актердің өзі көмектесті. Шын айтам. Себебі оның түсіру алаңында ішімдік ішіп жүргенін көріп қалдым. Содан, расында да, қатты жек көріп кеттім.
Ең бастысы, өзін қырғызбын дейтін жандардың бәрі Құрманжан датқаның кім екенін, ел тарихында қандай рөл атқарғанын жақсы біледі. Оның ерлігіне, кемеңгерлігіне бас иеді. Сондықтан оның бейнесін экранға шығару бізге оңай болмағаны ақиқат. Кей сәттерде менің режиссерге: «Садық, мен осы фильмнен кейін не бар боламын, не жоқ боламын!» деген кездерім де болды. Ол болса: «Менің өзім де сондай күй кешіп жүрген жоқпын ба?!» деуші еді.
Және бір айта кететін жайт, бұл фильмде сіздер көрмей қалған тағы да бір қиын эпизод болды. Ол картинаны монтаждау кезінде қиылып қалды.
– Қызық екен?.. Айтыңызшы.
– Бұл дүниеде Ана перзенті үшін қандай да болсын құрбандыққа бас тігіп, қаймықпай барады емес пе. Ендеше, ел билеушісі Құрманжан датқа да ең алдымен Ана ғой. Сол себепті де оның орыс генералының алдына барып, ұлымды өлімнен құтқарыңыз деп тізерлеп, бас иетін сәті бар еді...
Сол қиылып қалды. Себебі датқаның бас июі, елдің бас июі секілді көрінуі мүмкін еді.
Ол дұрыс та шығар, бәлкім. Бірақ, ертесіне ұлт тағдыры мен ұл тағдыры қатар тұрған шақта Құрманжан датқа көзінен бір тамшы жас шығармай, ел келешегі үшін еңсесін биік ұстады емес пе. Меніңше, бұл эпизодты қалдыру керек еді. Сіздер мені түсінетін шығарсыздар деп ойлаймын. Ол қанша дегенмен, Ана емес пе...
Осы сәтте біздің сұхбатымызды манадан бері үнсіз тыңдап отырған қазақстандық форум делегаты, «Тұран» университетінің доценті Нұргүл Алдабектің көңілі толқып, ақырын ғана:
– Құрманжан датқа түсіңізге кірген жоқ па? –деп қалды.
Актриса бірден еңсесін тіктеп, бізге күлімсірей қарап:
– Жоқ, – деді басын шайқап. –Түсіме енген жоқ. Бірақ, фильмге түсерде ұлы датқа анамыздың аруағына арнап қой сойдырып, құран оқытқанымыз рас.
Бір анығы, бүгінге дейін бірде бір елде ұлты үшін ұлын өлімге қиған ана туралы фильм жоқ екен...
– «Құрманжан датқа» фильмінен кейін сізге деген көзқарас қандай болды?
– Әртүрлі. Көпшілігі рахмет айтып, бетімнен сүйіп жатты. Кей жерлерде: «Тарихи шындық олай емес, былай», деп сын айтушылар да кездесті. Ол жағын мен тереңірек біле бермеймін. Бірақ ұлты үшін қиын кезең туғанда ел басқарып, атқа қонған ананың бейнесін сомдағаныма бек қуаныштымын.
Әңгімелескен Нұрғали ОРАЗ,
«Егемен Қазақстан»