Алтын түстес күмбезі анадайдан көрініп, саналының есіне имандылық сабағын сәт сайын салып тұратын мешіттің алды қарақұрым. Қостанай төңірегі түгілі, бүкіл елде Кәмшат Дөненбаеваны білмейтін кім бар еді? Оны білген жан еңбек, намыс, ұлттық тәлім-тәрбие, адамгершілік пен қарапайымдылық секілді бүгінгі жақ талдырып айтып жүрген құндылықтардың не екенін іштей ұғынып, мойынсұнып сала беретін. ...Қаралы жиын лоблып кейін ысырылды, жаназа шығарылып, табытты көтерген топ Ақсуаттағы оның қайын жұртының қорымына қарай бет алды. Сонда Кәмшатпен бірге жөңкіліп бір дәуір көшіп бара жатты-ау...
Қазақстанда тың және тыңайған жерлердің игерілуіне байланысты өткен ғасырдың 60- жылдары елде жаппай механизаторлар дайындау науқаны басталады. Кәмшат келін боп түскен Ақсуат ауылында да тракторшылар курсы ашылады.Сол курста Кәмшат пен сол ауылдың қызы Құндызай оқып шығады. Архив материалдары анықтағандай, ол 1966 жылы алғаш рет жоспарды екі есе орындап, «МТЗ-5» тракторының алдына жалауша ілген екен. Ол кезде ерлермен қатар трактор руліне отырған қазақ қызы жоқтың қасы ғой. Бір күн жұмыстан қалмайтын, көрсеткішін ай сайын жаңалап отыратын Кәмшат партияның да, басшылардың да назарына ілінеді. Өзгелерге үлгі етіп ұсынуға түсі де, ісі де келіп тұрған Кәмшаттың аты газет-журнал, радио арқылы қазақ даласына желдей есіп жүре берді. 1977 жылы Кәмшат Дөненбаева «Қыз-келіншектер, трактор руліне отырайық!» деген үндеу тастады. Ол осылай бүкіл елдегі механизатор қыздардың көшін бастады. Еңбекте де, өмірде де ысылды. Талай рет республикалық, одақтық жарыстарда алдына жан салмады. Социалистік Еңбек Ері, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты атанды. Қандай атақ алса да, өзінің маңдай тері болатын.
Кәмшат апа даңққа тоқмейілсіп, көкірек керіп, жұртқа жоғарыдан қараған жан емес. Алайда керек жерінде батыл мінезімен өз пікірін басшыға да, басқаға да тыңдата білетін.
– 70-жылдары Ленинградтағы Киров трактор зауытының бір тракторы біздің шаруашылықта сынақтан өтіп жатқан, оны Кәмшат жүргізетін. Көктемде дән сеуіп жатқан кезде әлгі трактор сынып қалды. Оны жөндей алмадық, облысқа да айттық. Ал уақыт сусып кетіп бара жатыр. Бір күні Кәмшат Байғазықызы келді де, «Анатолий Николаевич, зауытқа телефон соғамыз» деді. Мен таңғалып бетіне қарадым, ол кезде ауылдағыларға Қостанаймен хабарласу оңай емес қой. Ол сонау Ленинградқа телефон соғып, зауыттың бас құрастырушысы Поповты тауып алып, жағдайды айтты. Ол кісі екі сөзге келместен, «ертең біздің мамандар сіздің шаруашылықта болады» деді. Айтқанындай, ертеңіне таңертең сағат таңғы 06:00-де ленинградтық бір топ маман біздің кеңсенің алдында тұрды ғой. Айтпақшы, ленинградтық мамандар «К-700» тракторын жетілдіре түскенде Кәмшаттың ескертуі мен ұсыныстарын қаперге алғанын екінің бірі біле де бермес. Сондай еді ғой, біздің Кәмшат! – дейді шаруашылықтың инженері болған Анатолий Шабанов.
Бригадада бірге трактор айдаған әріптестерінің барлығы да қазір қартайған, топырақтан тыс жүргені сол Харьков ауылында тұрып жатыр. Олар Кәмшат туралы әңгіме айтылса, алдымен оның қарапайымдылығы мен адамгершілігін ауызға алады. 80-жылдар болса керек, шаруашылық Кәмшат апай үшін жұмсақ трактор орындығын алдырыпты. Ол орындыққа отырып көріп, «жақсы , сапалы екен» деп бағасын айтыпты. Бірақ...
– Бірақ Кәмшат Байғазықызы «бұл орындыққа отырмаймын» десін. «Бүкіл бригадаға алып берсеңдер, рас, көптің бірі болып отырар едім. Басқалар мінген трактор да селкілдейді, бәріміз бір алқапта жүреміз» деді. Қайталап айтып көріп едік, «жоқ!» деп кесіп тастады. Талай жақсы адамдар бар ғой, бірақ Кәмшаттай әйел өмірге бір-ақ келеді, – дейді Анатолий Николаевич.
Жүзінен нұр төгілгендей риясыз жымиып тұратын Кәмшат апаның әділеттілік сүрінген шақтарда, қисынсыз нәрсеге көңілі толмағанда бет қаратпайтын өр мінезі де болатын. Бірде облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Николай Князев Меңдіғара ауданының шаруашылықтарын аралайды. Сапар бағдарламасында Кәмшат Дөненбаевамен де кездесу бар екен. «Харьков» кеңшарының директоры Сайран Бұқанов «Кәмшат тракторымен Князев келетін 3-ші бөлімшенің алқабына барып, жұмыс істеп жүрсін» деген аудан басшылығының сәлемін жеткізеді.
– Сонда Кәмшат Байғазықызы: «Сендердің осы көзбояушылықтарыңнан шаршадым. Ешқайда да бармаймын, жұмысты өз алқабымда істеймін» деп, тіке қайтарып тастады. Мен қайтып бата алмадым, – дейді Қазақстанның Еңбек Ері Сайран Бәлкенұлы.
Кәмшат апаның көзі тірісінде: «Жоспар бар ғой, соны орындай алмай қаламын ба деп жанталасып жүремін. Жер жыртқан кезде кешке келіп, сиырымды сауып, балалардың тамағын беріп, жатқызған соң, айдың жарығымен біршама жұмыс істеп келетін едім. Қанша дегенмен, әйел адам ғой, қорқады, трактор тұрып қалады дей ме, Темірбек артымнан алқапқа келуші еді. Шаршамайтыны қайда, шаршаймын. Бір ұйқы арман болып жүретін. Бірде жұмыстан келе жатқанда рульде отырып қалғып кетіппін, соқаны көтеруді ұмытыппын, ауылға кіргенше соқа жерді сызып келген ғой» деп күліп алғаны бар еді апайдың.
Кеңес дәуірінде кеудесі орден-медальге толы еңбек адамдары Компартияның съездеріне делегат болып қатысып, алақанын қыздырып, қол соққан дүрмектің қатарында отырып қайтатын. Кәмшатты солардай еңбек адамы десек те, өзгелерден өресі биік еді. Ол 1974-1989 жылдар аралығында КСРО Жоғарғы Кеңесінің үш шақырылымына қатар депутат болып сайланды. КСРО Жоғарғы Кеңесінің Ұлттар Кеңесі төрағасының орынбасары болды. Шаруашылықтағы жұмысының сыртында қаншама қоғамдық жұмыстарды атқарды.
– Кәмшат Жоғарғы Кеңеске депутат болғаннан кейін жиналыстарға көбірек жүретін болды. Сонда өзінің нормасын бригадаға қалдырмау үшін таңғы сағат 3-4-ке дейін жер жыртқан кезін білемін. Қырдан үйіне келіп, сөмкесін ала сала, комбинезонын да шешпестен Қостанайға жетіп, киімін ауыстырып, Мәскеуге ұшатын ұшаққа мініп үлгеретін. Оның осындай бірді-бірге жалғап, жүгіріп жүретін күндерінің куәсімін. Оған КСРО-ның түкпір-түкпірінен жүздеген хаттар келетін. Барлығы да өзекті мәселелерін, жанайқайын айтып, көмек сұрап жазады. Мен Мәскеуде оқыған жылдары сессиясына келген Кәмшат маған соқпай кетпейтін. Қолында қандай министрлікке, қандай да органдарға, сотқа апаруға тиісті, алдын ала өзі реттеп бөліп алған будақтаған хаттарды көретінмін. Ол соның барлығына да кешіктірмей жауап жазуға тиісті болатын, – дейді құрбысы, мемлекеттік қызмет ардагері Сара Омарова.
Кәмшаттың анасы Зүбәйза аурулы болады. Әкесі үнемі жұмыста, жалғыз ағасы Мэлс пен Кәмшат үйдің жұмысын атқарады. Он екі жасынан нан жауып, тамақ істейді. Орыс мектебінің 7 сыныбын ғана бітіреді, бірақ жақсы оқиды. Дәрігер болуды, сөйтіп анасын емдеуді армандапты. Егер Кәмшат трактор руліне отырмай, өзге мамандық алғанда да, адамгершілігі, жауапкершілігі, тегімен келген парасаты оны осы биігіне жетелер еді. Дегенмен әйелдің бағы кейде оның ақыл-ажарына емес, түскен табалдырығына байланады-ау, сірә. Ол 1959 жылы Меңдіғара ауданындағы Ақсуат ауылына 17 жасында келін боп түсті. «Темірбекке мені үлкендеріміз келісіп, алып берді ғой. Бірақ өзім іздесем де дәл Темкеңдей азаматты таппас едім» деп отырар еді Кәмшат апа. Жолдасы Темірбек те, атасы мен қос енесі де Кәмшаттың тракторға отыруына көлденең тұрмаған, қайта қолдарынан келгенше оны қолдап, көтеріп отырған. Тағдырдың ауыртпалығын көп көрген отбасына Кәмшат та ырыс-құт болып кіреді. Ол келгенде ата-енесі қыртыстан салынған қоржын үйде тұрады екен. Ақсуаттың айналасында қарайған тал болмайды, ағашсыз жалаңаш жер. Көлді жағалай жайғасқан ауыл қысымен қопаның қамысын жағып шығады. «Төргі бөлмеде үлкен енем мен 13 жасар қайным, олардан төмен атам мен кіші енем жатады. Біз Темірбек екеуміздің кереуетіміз ауызғы бөлмеде, пештің жанында тұрды. Сол бөлмеде ас дайындалады, біздің төсегіміздің жанында қарағайдан қағып қойған үстел бар, соның ар жағына қоршау жасап, бір бұзау мен қозы-лақты қамап қоямыз. Тазалық сақтаған болып, бұзау қимылдаса «тосып» шығамыз. Үйдің едені жоқ, оны саз балшыққа сиырдың жапасын қосып сылап тастаймыз. Қамыстың қызуы не болсын, үй таңға қарай суып кетеді. Мен таңалакеугімде тұрып, пешті гуілдетіп жағып, кемпір-шалдың дәрет суын жылытып қоямын. Жып-жылы үйде олар есінеп тұрып жатады» деп әңгімелеуші еді жарықтық.
Қазақ ауылы кеудесін көтере қоймаған уақыт болса да, осы отбасы барға қанағатшыл, мейірімге бай жандар екен. Үлкен енесі Нәзира жесір қалғанда ақсақалдар 13 жасар қайнысына әмеңгерлікпен атастырады. Қайнысы өскенше біраз жыл күтіп барып, некесін қияды. Бұрынғы күйеуінен қалған жалғыз ұл соғысқа бара оққа ұшады. Кенжебектен көтерген балалары шетінеп кетеді. Өзінің жасы да кетіп барады. Содан «сен ұрпақсыз өтпе, әйел ал» деп, шалына бір баламен жесір отырған Макураны қосады. Анасының соңына еріп келген 5-6 жасар Темірбектің мектепке барарда метрикасы да болмайды. Кенжебек оған құжат аларда ағайындары «атыңа жаздырып алмайсың ба, өзің бағып отырсың ғой» деп жанашырлық танытыпты. Сонда Кенжебек: «соғыста қыршын кеткен жігіттің жалғыз ізін өшірсем, менің кім болғаным? Өзінің әкесіне жазамын» деген екен. Сонымен Темірбек өз әкесінің тегімен Ғабдолұлы Дөненбаев болыпты. Бірақ Кенжебек оны өзінің баласынан кем көрмепті.
Кенжебек атай өзінің жеңгедей алған үлкен әйелін «жаным», кіші әйелін «тайым» деп сөйлейді екен. «Менің атамдай адам сирек шығар. Біздің отбасымызда «өгей бала, өгей әке» деген ұғым болған емес. Атам да, екі енем де өмір бойы бізді «Темірбекжан, Кәмшатжан» деумен өтті. Менің үлкен қызым туғанда атын Гүлжан қойды деп еді Кәмшат апай.
Осындай отбасының ынтымағын Кәмшат одан әрі жалғапты. Он жеті жаста босаға аттаған ол он үш жасар қайнысы Момақайды «Төре жігіт» деп, әулетіндегі басқа қайынаға, қайнылары мен қайын сіңлілерінің барлығына «Ағеке», «Апатай», «Мырза жігіт», «Еркем» деген сияқты ат қойыпты. Таза орыс арасында оқып келген қыздың тәрбиесі мен тектілігі келген ортасын да риза еткен. «Мен келген соң, жылға жетпей анам қайтты. Бірақ қос енем анамды жоқтатпады» деп отыратын жарықтық. Отбасындағы ынтымақ, татулықты қараңыз: Кіші енесі біраз бала тауыпты, бірақ барлығы да шетінеп кете берген. Қолдарына іліккен жалғыз ұл Момақай үлкен енесінің бауырында жатыпты. Ол үйленген соң, Кәмшат пен Темірбек бөлек шыққанда, Темірбек қолына өз анасын емес, үлкен шешесін алады. «Темірбек бар болғаны 56 жасында жаман аурудан қайтты. Мен 50 жасымда жесір қалдым. Темірбекпен бақытты өмір сүріп едім, арқа сүйерім болды. Өзім де жағасына кір жуытпадым, аяқ киімін сүртпеген күнім болмаған шығар. Көп жыладым. Сонда «Кәмшат, Алланың ісіне амал жоқ, жылай берме! Балалардың амандығын тіле, сабыр қыл!» деп өзегін жарып шыққан ұлынан айырылып отырған енем басу айтып, мені қайрап, жігер берді ғой. Кейін ойлап отырсам, өмірдің ыстық-суығы енемнің екеуін де балталасаң өтпейтін емендей қатайтып жіберген екен» деп еді Кәмшат апай бір әңгімесінде. Ол артынан ерген абысын келіні Жанна мен өзінің келіні Ақмаралды да әулеттің ынтымағын ұстауға баулыды.
Ол атағы аспандап, елдің ықыласына бөленсе де, қарапайым қалпынан да, қанағат, тәубесінен танбады. Айтпақшы, «Желтоқсан желі» Кәмшатты да шарпып өткен. Кеңес Одағы кезінде Дінмұхаммед Қонаев Кәмшат Дөненбаеваға Алматыдан бір пәтер бергізеді. «Кәмшат, жиналыстарға Алматыға жиі келесің, демалып жүр» деп, өзі сұрамаса да, сыйға тартқандай бергізген екен. 1986 жылы билік басына Колбин келген соң, «Вечерняя Алма-Ата» газетіне сын мақала жарияланады. «Қалалықтарға баспана жетпей жатқанда, Кәмшат Дөненбаеваға пәтер берілген, ол бос тұрады» деген мәселе айтылады мақалада.
– Кәмшат Байғазықызы осы мақалаға ренжіді. Қонаевқа жабылған кінә қалыңдай түседі деп қамықты. «Пәтерді қайтып беремін» деді. Мен: «Қайтып бермеңіз, сіздің пәтеріңіз ғой, сізден алып қоя алмайды» деп қайрадым. Бірақ Кәмшат пәтерді қайтып берді. Ол осындай ірі мінездің адамы еді, – дейді Сайран Бәлкенұлы. Кәмшат зейнетке шыққан соң, бес уақыт намазын қаза етпеді. Атасы Тасбай 5-6 жасынан жайнамазының шетіне қойып, намазға жығылдырған екен. «Мен орыстың арасында өссем де, жұмыс істесем де, партияда болсам да ішкі рухымды бермеген адаммын» деген еді ол көзі тірісінде. Денсаулығы жарап тұрғанда Меккеге барып, бес парыздың бірін орындап қайтты. Жасы келген сайын даналыққа да бет бұрғандай еді.
Кәмшат апа төрт перзенті Сырым мен Асқарды, Гүлжан мен Гүлшатты еңбекке баулыды, нәпақасын адал табуға тәрбиеледі. Шөберелерін көріп кетті. Аурудың азабын тартып жатып, енді өзінің бұл дүниелік болмайтынына көзі жеткенде балаларына: «Мені енемнің аяқ жағына, Темірбектің қасына қойыңдар. Қойған тас Темірбекке, енеме қойылған тастан биік болмасын» деп өсиет қалдырыпты. Ақсуат қорымындағы сүйектің бірі қазақтың бір асылы, дана әйел екенін кейінгі ұрпақ та біле жатар.
Нәзира ЖӘРІМБЕТ,
«Егемен Қазақстан»
Қостанай