Бұл мақаламызда әкесі Шамғали Харесұлының Отанды сүюге, туған тілді құрметтеуге, мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеруге аянбай еңбек ету аманатын абыроймен жүзеге асырған, еліміздің ғылымы мен білімінің дамуына айтарлықтай үлес қосқан, биыл ғана дүниеден өткен қайраткер-ғалым, Ұлттық ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Шора Сарыбаевтың ғылыми-педагогтік, шығармашылық қызметін жастарға өнеге ретінде ұсынып отырмыз.
Шора Шамғалиұлының тұлға болып қалыптасуына, өмірдегі өзіндік орнын табуына ата-анасының ықпалы зор болғаны белгілі. Алматыдағы жалғыз қазақ орта мектебінде алған білімі қазақ елінің тарихынан, мәдениетінен, салт-дәстүрлерінен мол мағлұмат беріп, болашақ ғалымның туған жерге, туған тілге құштарлығын оятқаны белгілі. Өйткені, әкесі әйгілі әдіскер-ғалым Шамғали Харесұлының мектептен тыс үйде қосымша білім-ғылымға бағыттаған тәрбиесі мектеп табалдырығын аттағаннан бастап өмірдің мәні оқу-білімде екенін ұқтыруға мықтап әсер етті. Содан да болар, мектеп бітіргеннен кейін Шора Шамғалиұлы ойланбастан тіл білімін таңдайды. Мектепті үздік бітірген түлек әркімге де арман болған әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология факультетінің студенті атану бақытына ие болады.
Университет қабырғасында жүріп, ғалым-ұстаздар – М.Әуезов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, І.Кеңеспаев, Ы.Маманов, Б.Кенжебаев, Ж.Аралбаев сынды әйгілі тұлғалардың дәрістерін тыңдау жас студенттің ғылымға деген ұмтылысын оятып, студенттік ғылыми конференцияларға қатысып, баяндамалар жасап, өзінің ғылымға икемділігін танытады. Студенттік шақтың өзінде бірнеше республикалық конкурстарда жүлделі болғанын аңғарған ұстазы профессор М.Балақаев «Қазақ тіліндегі одағай сөздер» деген кандидаттық диссертация тақырыбын ұсынады. Ғылыми зеректігі арқасында аспирант Ш.Сарыбаев филология ғылымдарының кандидаты дәрежесіне ие болады.
1954 жылы жас ғалымды Ұлттық ғылым академиясы Тіл білімі институтының ұжымы жылы шыраймен қарсы алған болатын. 60 жылдан астам саналы ғұмырын осы ғылым ордасында өткізген Шора Шамғалиұлы қатардағы ғылыми қызметкерден институт директорының орынбасары лауазымына дейін көтерілді. 1974 жылы докторлық диссертация қорғады, Ұлттық ғылым академиясының академигі болып сайланды.
Ғалымның қаламынан 300-ге жуық ғылыми мақалалар, монографиялық еңбектер, оқулықтар мен сөздіктер жарық көрді. Бүгінде ғалымның аты Қазақстанда ғана емес, бүкіл ТМД елдері мен шет мемлекеттерге де белгілі. Бұрынғы одақ көлемінде шығып тұрған «Вопросы языкознания», «Советская туркология», «Народы Азии и Африки», «Советское востоковедение» сияқты ғылыми-теориялық журналдарда еңбектері жарық көріп, ғылыми жұртшылықтың қызығушылығын тудырды.
Шора Шамғалиұлының шығармашылық шеңбері кең, әр алуан. Оның ғылыми еңбектерін байқап қарасақ, қазақ тіл білімінде қалам түртпеген саласы кемде-кем екен. Атап айтқанда, қазақ тілінің өзекті салалары – қазақ тіл тарихы, диалектология, лексикология, лексикография, грамматика, терминология, этимология т.б. көкейкесті мәселелерге арналған. Ғалым бар күш-жігерін сарп етіп зерттеген екі саланы ерекше бөліп атауға болады. Оның бірі – диалектология болса, екіншісі – тіл білімінің тарихы. 30 жылға жуық тіл тарихы мен диалектология бөлімінің меңгерушісі лауазымында болғанда, еліміздің шалғай жерін мекендеген тұрғындар тілінен және Қазақстаннан тыс жердегі қазақ тілінің мол байлығын жинау үшін жүйелі түрде диалектологиялық экспедициялар ұйымдастырып, ел аузынан сөз байлығын жинауға басшылық етті. Тіл білімі институтының картотекалық қорын көбейтуге көп үлес қосты. Жиналған диалектілік материалдар негізінде көптеген зерттеу жүргізіп, үлкен жұмыс атқарды. Оның 1976 жылы жеке кітабы ретінде жарияланған «Қазақтың аймақтық лексикографиясы» атты докторлық диссертациясы түркітану ғылымында аймақтық лексикография теориясына арналған тұңғыш монография болды. Ғалым алыс-жақын шетелдерде өткізілген форумдар мен симпозиумдарға және конференцияларға қатысып, «Диалектілік сөздіктерді құрастыру», «Тіл мәлениеті және жергілікті ерекшеліктер», «Диалектілік терминология» сияқты тақырыптарда баяндама жасап, тың ойлар ұсынды. Диалектология бойынша оқулықтар мен монографиялар жарық көруіне ат салысты. «Қазақ диалектологиясы» атты тұңғыш оқулықтың (Ғ.Қалиевпен бірге), «Қазақ тіліндегі аймақтық лексика» атты монографиясын (О.Нақысбековпен бірге) жариялады. Сондай-ақ экспедицияларда жиналған материалдар негізінде «қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы» атты сериямен шыққан сегіз кітаптың белсенді авторларының бірі болды. Академик Шора Сарыбаевтың басшылығымен әрі редакторлығымен 80 баспа табақ көлемінде құрастырылған «Қазақтың аймақтық сөздігі» қазақ тіл біліміне ғана емес, түркологияға қосылған үлес болып бағаланды.
Ғалымның табысты еңбек еткен саласы – алтаистика мәселелерін ерекше айтып өту керек. Өйткені қазақ тіл білімінде түркі және моңғол тілдерінің туыстық төркінін анықтауды нақты деректер негізінде салыстыра зерттеуді қолға алған аз ғана тілшілер қатарында ғалымның есімі айтылуы орынды.
Академик Ш.Сарыбаевтың айрықша еңбектеніп, көп жылдан бері үзбей айналысқан саласы –қазақ тіл білімінің тарихы. Қазақ тіл білімі саласындағы бай мұраны жинақтап, ғылыми жүйеге түсіре отырып, «Қазақ тіл білімінің библиографиялық көрсеткішін» жариялады. Осы көрсеткішті шығарған кезде А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, Х.Досмұхаммедұлы, Т.Шонанұлы т.б. арыстардың 140 еңбегі енгізілгені үшін аталмыш кітабы 1960 жылы пышақтың астына түсіп туралып кеткен болатын. Саяси қате жіберді деп ғалымға сөгіс беріліп, бөлім меңгерушілігі лауазымынан босатылғанын біреу білсе, біреу білмес. Оған қарамастан осы еңбегін әрі қарай жалғастыруының арқасында «Қазақ тіл әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» деген атпен бүгінде жеті томдық жинақ жарық көрді. Сондай-ақ «Түркітану әдебиетінің библиографиялық көрсеткішін» басып шағырды. Әрине ондай еңбек адам бойынан шыдамдылық, табандылық, ұқыптылық және ыждаһаттылық сияқты қасиеттерді қажет ететіні белгілі. Ғалымның айтуына қарағанда, осындай қасиеттерді бойға сіңіріп, тіршілікте ұсақ-түйек болмайтынын үйреткен де әкесі Шамғали Харесұлы екен. Тіл білімі бойынша көрсеткіш жасау, жарық көрген зерттеулерді қадағалап оны қағазға түсіріп, алфавиттік, хронологиялық, тақырыптық, салалық тәртіп бойынша жылдар бойы жинап, жүйелеп кітап етіп шығару тіл білімін зерттеушілерге орасан зор қолғабыс екенін айтқанымыз абзал. Олар өздеріне керек материалдарды ғалым жинаған картотекадан оп-оңай таба алады. Ғылыммен шұғылданған талай жастар әлі күнге дейін бұл еңбектің оларға материалдар дайындауда көп септігін тигізгенін тілге тиек етеді. Ғылыми қызметкерлерге, аспиранттар, студенттер және мұғалімдер үшін бұл еңбек таптырмайтын, күнделікті қолдан түспейтін кітапқа айналып отыр.
Ғалымның морфология саласы бойынша сөз таптарын зерттеуге арналған «Қазақ тіліндегі одағайлар», «Еліктеуіш сөздер» деген кітаптары жарық көруімен қатар «Қазіргі қазақ тілі», «Қазақ тілінің грамматикасы» атты еңбектері тең авторлықпен басылып шықты.
Ш.Сарыбаев лексикография саласында да жемісті еңбек етті. Ол әртүрлі сөздіктер құрастыру жұмысына да белсене араласты. Ғалымның қатысуымен «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі», «Қaзaқша-oрысша-қазақша сөздік», «Қазақ тілінің жаңа атаулары» атты сөздіктері жарық көрді. Сонымен бірге ол үлкен «Қазақша-орысша» және «Орысша-қазақша» сөздіктерін құрастырушылардың бірі болғандығын айтуға болады.
Ғалымның баспасөз беттерінде тіліміздің зәру мәселелерін көтерген мақалалары да қоғамдық пікірге қозғау салып, пікірталас өрбіткені көпшілікке белгілі. Жаңа сөздер жөнінде және спорт терминдерін үйлестіріп, нормаға келтіру, қазақ балабақшалары мен мектептерін көбейту, қазақ тілінің мемлекеттік тіл деңгейінде қызмет етуі мен қос тілділік туралы айтқан ой-пікірлері көпшіліктен қолдау тапқанын білеміз.
Өнегелі ұстаз-ғалым ғылыми кадрлар дайындау ісіне де зор үлес қосты. Оның жетекшілігімен диссертация қорғаған жиырмадан астам ғылым докторлары мен кандидаттары еліміздің жоғары оқу орындарында, ғылыми-зерттеу институттарында еңбек етіп жүр. Тіл білімі институтының, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің және Қырғызстан мемлекеттік университетінің докторлық диссертация қорғау кеңестерінің мүшесі ретінде талай ғалымдардың ғылыми атақ-дәреже алуларына себепкер болды.
Академик Ш.Сарыбаевтың ғылыми-педагогтік қызметі, ғылымды дамытудағы, ғылыми кадрларды дайындаудағы еңбектері Үкімет тарапынан бағаланып, «Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері» атағы беріліп, «Парасат», «Құрмет» ордендерімен марапатталды.
Біз шағын мақаламызда ғалымның барлық ғылыми еңбектеріне талдау жасауды мақсат етпедік. Қазақ тіл білімінің өркендей өсуіне елеулі еңбек сіңіру, өз ұлтының тілін, мәдениеті мен дәстүрін ардақтау, туған тілге шексіз қызмет етуді тапсырған әке аманатына адалдық танытып, артында мол мұра, өшпес із қалдырып, түркология тарихының төрінен лайықты орын алған академик Шора Шамғалиұлының жеткен жетістіктерін көрсету болатын. Осындай дара талантымен елдің есінде қалған тұлғаларды қастерлеп құрметтеу, кейінгі ұрпақтың азаматтық парызы болып қала бермек.
Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ,
Қазақстан ұлттық жаратылыстану
ғылымдары академиясының вице-президенті,
ҰҒА корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы,
профессор
