Түстен кейін Бурсадағы салынғанына 600 жылдан асқан Ұлы Джами мешітіне барғанбыз. Бұл сол заманда Баязид сұлтан бұйрығымен əлемдегі ең жылдам, бас-аяғы 4 жылдың ішінде салынған сəулет ескерткіші. Біздегі мешіттердегідей аяқкиім қоятын ұяшықтар, əйелдерге арналған ұзын жамылғылар, жасөспірім қыз балаларға деген өздері етек дейтін юбкалар, орамалдары бар. Мешіттің дəл ортасында дəрет алуға арналған су бұрқағы мешітке өзгеше бір əсемдік, əрі бір жайлылық береді. Сондай-ақ бір байқағаным, мешіт ішінде аласа ғана, биіктігі 20 см шамасында ағашпен бөлінген бөліктер бар да, намаз оқитындар солардың ішіне орналасып алып ғибадат, құлшылығын жасаса, былайғы жұртшылық мешіт ішін аралай береді.
Мешітте елдің бəрінің назарын аударатын бір дүние бар екен. Ол Сұлтан Селимнің мешітке жасаған сыйы. Мысырда арнайы сұлтанға арналып теріні алтын жіптермен оюлап, керемет етіп безендірілген бұл асыл жапқыштың тұрғанына да 600 жыл болыпты. Жалпы, мешіт ішіне кіргенде бір жеңілдікті сезінесің, неше жылдық ескі тарих сенің еңсеңді көтеріп, Аллаға сан ғасыр үзілмей жасалып келген құлшылық рухына сүңгіп, берекет пен тыныштық рухына малынып қайтасың.
Ұлытауға бардың ба?..
Бір күнді түріктер Улыдааг дейтін Ұлытауға арнадық. Түркияда бұдан да биік таулар болғанымен ең биігі 2,5 мың метрге таяу осы тауды ғана Ұлы деп атапты. Осман империясын тербеген алғашқы бесік осы таудан бастау алғандығынан сірə ұлы атанған шығар. Ұлытау орманды көрінді. Аспанмен таласқан қарағайлардың бұтағы да, жапырақтары да қалың екен. Міне, сол қалың қарағайды қақ жарған серпантинді тау жолы ирелеңдеп биіктерге бастай береді. Бұрылыстардың шалттығы сондай қанша сілтеуіш бағдар тұрса да дəл тұсына жеткенше байқамайсың. Екі көлік қана сиятын тау жолында жылдамдықты үдетпестен 200 лираға апарып келемін деген таксидің ішінде жан-жағымызға көз салумен діттеген жерге де жеттік. Кемердегі Тахталы тауындағыдай мұнда да аспалы жол жасап қойыпты. Бірақ ондағыдай бірден 80 адам сиятын фуникулер емес, біздің Шымбұлақ басына шығатындай екі кісілік отырғыштарға жайғасып тау биігіне шықтық. Мұнда суретке түсіріп, ас-су беріп қызмет көрсету жолға қойылған. Айналаң толы əсемдік, қаладағы ыстықтай емес салқын саф ауа, мінсіз қызмет бəрі қолайлы.
Таксист келе жатып: – Мына жерде, тым таяуда Османлы заманынан бері 700 жылға таяу өсіп тұрған алып шынар ағашы бар, чок гюзаль деген соң, жарайды дедік. Шынында да шынар нағыз алыптың өзі екен. Иір-иір бұтақтарының жуандығының өзі 100 жылдық ағаштардай, далиып, кең көсіліп жатқан ағаштың саясы толған адам. Көлеңкесіне жағалай дəм ішетін кафелер орын тепкен. Сөйтіп бір емес, екі жерге апарған таксиге 230 лираны төлеп, көрген-білгенімізге тойып қалаға қайттық.
Айтпақшы таксистің есімі Орал екен. Бағзыда біздің бабаларымыз Оралдан келіпті, соның құрметіне есімімді таудың атымен атаған. Біз акраба (туыспыз) менің ең үлкен арманым барлық түркінің бірігуі, сонда чок буйік, чок гюзаль боламыз, дейді қарапайым көлік жүргізушісі. Қолынан мемлекеттерді туыстыратындай мүмкіндігі жоқ кішкентай адамдағы үлкен арманның, мақсаттың биігі қандай десеңізші?!
Сәулет ескерткіштері сөйлейді
Əмір Темір көрегеннің қы-нулы əскерінің тегеурініне шыдамай жеңілгеннің бірі Осман падишахы Баязид I болатын. Османның қайқы қылышынан тамған қанға талай қала, мемлекет боялып, дəуірлеп тұрған шағында бір түркінің жүріп тұрған дəуренін екінші бір түркі тоқтатқан. Ал Ақсақ Темірдің Осман империясының батысқа жүргізер билігін 100 жылға кейін шегергені анық. XV ғасырдың басында Баязид Анкара соғысында Əмір Темірден жеңіліп қана қоймай, ұлдарымен тұтқынға түседі. Ал Дəулет хатуннан туған ұлы Мехмедті бір жанашыр паша жасырып қалады да кейін Баязид ұлдарының империяны бөліп алып билеу ниетін тоқтатып, Османлы билігін бекіте түскен өзі білімді, жұмсақ мінезді, алайда алға қойған мақсат жолында тегеурінділік пен ақылын қоса жұмсайтын осы Мехмед I падишах, челеби болып шықты. Ол ол ма, тарихта Фатих атанған осы сұлтан Византия империясының басына қонған бағын ұшырып, Осман империясының тəжіне қондырды. Константинопольде азан айтылып, Ислам дінінің жаңа қорғаушылары болып, тарих жүзіне түркілер шықты. Міне, дəл осы Фатих, осы Мехмед сұлтан Бурсада өзі салдырған Жасыл мешіттің жанында салынған əсем күмбез астында ұл-қыздарымен бірге жатыр.
Алдымен марқұмдар жатқан кесенеге кірдік. Соншалықты бір үйлесім, керамикаға салынған бояулары əрін бермеген жасыл, көк бояулары басымдыққа ие, өзгеше бір гармониямен қиюласқан кесенеге тізе бүгіп, құран бағыштадық. Ал түріктер түрегеп тұрып оқып, бет сипайды екен.
Одан соң Жасыл мешітке ендік. Кіргеннен көз тартар мəрмəр хауыз алдыңыздан шығады. Ал қақ маңдай қағбаға бағытталып, ондағы құснихатпен жазылған сүрелер, жауһардай сұлулық өзіне баурайды.
Өмірімде талай мешітті көрдім, бірақ дəл осы мешіттегідей тазалық деймін бе, аурасының жеңілдігі ме əйтеуір бір тылсым, тұнықтықты сезініп мешітті қия алмай, шығып кеткен соң ішіне екі кішкентайды алып қайта кіргенмін. Егер Бурсаға жолыңыз түссе Константинопольді Ыстанбұл еткен падишах салдырған Жасыл мешітке соқпай кетпеңіз.
Хасеки Хюррем
Таңертеңнен аяңдай басып, жан-жағымызға барлай көз тастап, Ыстанбұлдың терең тарихи тастарына өрілген көшелерінің ауасын жұта беттегеніміз Сулеймание мешіті болды. Отельден қашық болмаған соң 15-20 минуттың ішінде мешітке де келіп жеттік. «Сулейман кануни мешіті» деп тасқа жазылған жазуды оқып ішіне енгендегі сұлулыққа көзің қарығандай. Сəулетші Синанның өлмес туындысының көркін көзбен көрмесе, сөзбен айтып жеткізу қиын. Мешіт іші самаладай. Алайда оны жарық етіп тұрған көкте жанған жұлдыздай төбеңізді көмкере, шеңбер-шеңбер болған шамдалылар ғана емес, бірнеше толық жəне жарты күмбездерге жағалай қондырылған терезелерден түскен сəуле. Ал ол терезелерді əдетте мешіттерде кездесе бермейтін əсем өрнектелген самалдық-балкондар тізбегі əдіптепті. Жалпы, Сулеймание мешіті символикаға толы. Алыстан менмұндалаған 4 мұнара Сулейман падишахтың Ыстанбұлды астанасы еткен төртінші билеуші екенін, ал əр күмбездегі 10 балкон Сулейманның династиядағы оныншы падишах екенін білдіреді.
Бурсадағы Мехмед Челеби –Фатих падишах мешітіндегідей емес, мұндағы сезім мен түйсіну мүлде бөлек. Мұндағы сұлулық та, сыр да өзгеше. Жан-жағыңа көз тіккенде асқақтықтың, кербез керім сұлулықтың, өнер туындысының ғажайыбынан жанарың жарқ ете түседі. Бекзаттық, салтанат, жарыққа құбылған сан түсті бояулар, темірге салынған өрнектердегі үзіліп түсердей үйлесім мен нəзіктікті тұрғызуға қатысқан барлық Алланың құлдарына кеудеңді алғыс кернейді.
Мешіттен шығып Сулейман падишахтың мəңгілік мекені – тюрбесіне беттедік. Мəрмəр табалдырықты аттап ауласына өткенде алдымыздан құлпытастардың көп қарасы қарсы алды. Бəрін тізу мүмкін емес, əйтеуір бас уəзір Ибрагим паша, падишахтың Хюрремнен туған қызы Михримахтың күйеуі Рүстем паша жəне көптеген Осман тарихында есімдері белгілі жандар жерленіпті. Ал Канунидің өзі жəне балалары, одан кейін ел билеген екі бірдей Сулейман падишах жатқан орын өте еңселі екен. Марқұмдарға құран бағыштап, одан гөрі кішіректеу Хасеки Хюррем жатқан тюрбеге кірдік. Падишахтың жүрегін жаулап, империяның кейінгі тарихының өзгеруіне ықпал еткен Хюррем сұлтан жанында немересі шахзаде Мехмед пен Сулейманның қарындасы Хатидже сұлтанның қызы Ханым сұлтан жатыр екен.
Барлық тюрбелерді аралағандағы заңдылық егер жерленген сұлтан нəсілді еркеккіндікті болса бас киімі тұрады екен, ал əйелдерге ондай еш белгі қойылмайды екен.
Қала ішіндегі қала
Топқапыны қала ішіндегі қала деуге əбден сыятындай. Ая Софиядан онша қашықта да емес өзі, жаяуласаң 10 минуттың шамасында Топқапының сыртқы қақпасына жетесің. 700 мың шаршы метр жерді алып, 5 шақырымға созылып, 4 сарайдан тұратын, бірнеше мешіті, хамамы, кітапханасы, гаремі, янычарлар тұратын жəне басқа да қосымшалары бар, о баста Константинопольді тізерлеткен Фатих падишах салдырған Топқапы тарих куəсі. 1856 жылы жаңа сарай Долмахбахчеге көшкенге дейін ІV ғасыр 25 падишах əмір жүргізген Топқапыға кіру билет алуға деген кезектен басталады. Бір адамға 40 лира, гаремге – 25, құлаққабы бар аудио гидіңіз – 30 лира тұрады. Əр адамға 95 лирадан жұмсап ішке кірген соң да залдарға өтуге де кезек бар. Күн болса ыстық, ал шөлдесеңіз оның қамын ертерек ойлау керек екен. Əншейінде бір лирадан 0,5 л су ішесің, ал мұнда ол 20 лирадан. 4 бөтелке су алдық есептей беріңіз.
Топқапы – нағыз шығыстық билеуші сарайы. «Сүлейман сұлтан», «Көсем сұлтан» кинохикаяттарында көріп, көңілге жатталған сарай көріністері, сол бояу, сол салтанат. Ал экспонаттары қандай? Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с. мөрі, сахабалар сақал-шашын басқанда шашауын шығармай жинап отырған сақалы, асыл тастармен безендірілген қылыш, қару, көздің жауын алар фарфор сервиздер, жарқыраған жұлдыздай зүбәржат дейсіз бе, бірі мəнімен, бірі сəнімен құнды сансыз жəдігерлер. Падишах кеңес өткізетін жер, шетелдік елшілер қабылдайтын бөлме, тағы тұрған салтанатты орын не керек бірінен-бірі өткен сайын көне сыр сыйдырған сарай қызығы өзіне тарта береді, тарта береді.
Мына бір бөлікте сарай емшілері тұрып, падишах пен оның отбасы мүшелерін емдеп, түрлі шөптерден дəрілер мен дəрумендер даярлапты. Жалпы, Топқапыда 300-дей бөлме болып, заманында 5000 адам тіршілік етіп, алғашқы екі орамда əскер мен түрлі қызмет көрсетушілер, ал соңғы екі белдеуіне ең жақындары ғана кіре алыпты.
Гарем. Бұл нағыз лабиринт. Ұзын дəліздерден жан-жаққа бұрылыс-қиылысы бар мұндағы бөлмелер сансыз көрінді. Гарем Хюррем сұлтанға жасалған қастандықтан бір рет өртеніп, Сұлтан Сулейманның бұйрығымен қазіргі қалпында қайта салыныпты. Жалпы, гаремнің тіршілігінде Хасеки Хюррем алар орын ерекше болыпты. Гаремде 100-ден астам бөлмелер бар көрінеді, бірақ олардың дені жабық тұр.
Түрлері өзге болса да...
Өң-түстеріне үңілсең түрлі, о баста грек, армян, серб, еврей, грузин сияқты сан ұлттың қаны бардай, бірақ қазір қарасаң бəрі түрік. Бір тілде сөйлейтін, түрік десе көздері жанып, қаласының əр жерінде туын желбіреткен кеуделерін ешкімге бастырмайтын арда жұрт өздерінің түрік болып туғанына мақтанады. Біздің елде де өмір өз легімен жүріп жатыр. Бізде де құранды қанша жұрт бар. Олар өздерін қазақпыз дей ме? Бір мемлекеттің балалары екі әліпбимен оқыса қырық құрақтың көкесін сонда көрерміз-ау. Қашан Қазақ еліндегі барша жұрт қазақпыз деп, қазақ болып туғанына мақтанар екен?
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
