Иә, осыдан 15 жыл бұрын құсбегілер арасындағы республикалық, халықаралық сайыстарда топ жарып жүрген ару қыз туралы да кезінде еліміздің журналистері жарыса жазып, ақпарат таратқан еді-ау. Енді міне, еске түскен осы бір жайт «Сол Мақпал қазір қайда екен?» деген сұраққа жауап іздеуге түрткі болған-ды...
Біз іздеген Мақпал қыз қазіргі уақытта Қарағанды облысындағы Шет ауданының орталығы Ақсу-Аюлы кентіндегі мұрағат бөлімінде еңбек етеді екен. Өзінің атын жалпақ жұртқа танымал еткен құсбегілік өнерін әлі тастамапты. Тіпті кейінгі кездері ит жүгіртуге ықыласы ауып, үйінде бірнеше құмай тазы ұстайтын көрінеді.
– Қазақ «Ит – жеті қазынаның бірі» деп тегін айтпаған ғой. Біздің Шет өңірінде қасқырға тайсалмай түсетін текті тазының тұқымы сақталып қалған. Менің тазыларыма даланың жыртқышы әлі жолыға қойған жоқ, ал түлкі, қоян кезіксе қағып тастап отырады, – деп бастады Мақпал өзінің сүйікті ісі жайындағы әңгімесін.
– Жалпы атам, одан кейін әкем ит жүгіртіп, құс салған саятшы адамдар. Қыз болсам да осы дәстүрді жалғастырып жүргенімді мақтаныш етемін. Қымсынбаймын да, бұл ісіме өкініп те көрген емеспін. Алғашқы жауған қар, тұмса табиғат, жүйрік ат, құмай тазы – бұл дегеніңіз күйбең тірліктен азырақ тыныққысы келген адам үшін дүниенің рахаты емес пе?!
Бүгінде ол құмай тазыны баптап ұстаудың әдіс-тәсілін бір кісідей меңгеріп алған. «Қансонарда Мақпалды үйден таппайсыз. тазыларын соңынан ертіп, тау-таста аң қағып жүреді», деп күледі үй ішіндегілер.
* * *
Бешпентінің белін қынай буынып, қарагердің үстінде қаққан қазықтай отырып, балдағына қыран құсын қондырып, соңынан құмай тазысын ертіп, Аюлы тауын бетке алған қызды көргенде ауыл тұрғындары алғашында аңтарылып-ақ қалған. Келе-келе ғой көз үйренгені. Иә, «Тап осы – қыз баланың қолы емес-ау», деп күңкілдегендер де болды-ау кезінде. Әуелде таңырқап, сосын қолдап-қолпаштағандар да табылған. Әлбетте, Мақпал мұның біріне де пысқырып қарамады. Оған өзінің жаны сүйетін іспен айналысқаны әлдеқайда маңыздырақ еді.
Мақпал жұдырықтай кезінен қыран құстың тілін біліп өсті. Бәрі де әкесінің «Үшқоңыр» дейтін құсына жем беріп, оны күтіп-бағудан басталған.
– Әкем кезінде облыс орталығындағы «Қайрат» ат спорты мектебінде жаттықтырушы болып істеді. Қыран құсқа деген ынтызарлығымды оятқан да сол кісі. Бетімнен қақпай, қайта білгенін үйретуден жалыққан емес. Ал ең бірінші жарысыма 15 жасқа толғанымда қатыстым. Бұдан да ертерек сынға түсуге болушы еді, жасымның кішілігіне байланысты рұқсат етілмеді. Амал жоқ, бүркітшілерге сыртынан қызыға қарап, кезегім қашан келер екен деп күтіп жүретінмін, – дейді Мақпал ұяң жымиып.
Бүркітші қыз қатысқан алғашқы жарыс Алматы облысындағы Есік қаласында өткен еді. Сол жерде Мақпал қыздың құсбегілікке деген икеміне, құстың тілін білуге деген құштарлығына тәнті болған ақсақалдар, «Қыран» федерациясы» қоғамдық қорының атқарушы директоры Бағдат Мүптекеқызы ақ баталарын беріп, бүркітші бойжеткеннің саяткерлік өнердегі тұсауын кескен болатын.
Мақпалдың тұңғыш рет топ жарған сайысы 2002 жылы Алматы облысындағы Еңбекшіқазақ ауданында өткен «Сонар-2002» республикалық бүркітшілер байқауы еді. Одан кейінгі жарыстарда да Мақпалдың қанжығасы ұдайы майланып жүрді. 2003 жылы ұлттық спортты дамытуға қосқан үлесі үшін «Спорт шебері» атағына ие болды. 2006 жылы «Бүркітші қыз» құрметті атағына лайықты деп танылса, арада екі жыл өткенде «Ұлттық спорттың үздіктері» атты республикалық байқауда «Ұлы дала аруы» аталымы бойынша жеңімпаз атанды.
* * *
Шыны керек, Мақпалдың ата-анасы ол Қарағандыдағы «Болашақ» университетін тәмамдап, қолына заңгердің дипломын алғанында, қалада қалатын шығар деп жүретін. Алайда жас қыздың ойлағаны басқаша болып шықты. Алып қалаға қолды бір бұлғады да, туған ауылына қайтып келген. Біреу нанбас, ал өзіне аян – үйде қалған Ақжелке құсы мен Аққұс тазысын қимаған еді...
Ақжелке демекші, осы қыран құсты Мақпалға әкесіне еріп Алматы облысында өткен жарысқа барғанында жергілікті бүркітшілер сыйға тартқан. Жұдырықтай ғана жүні үрпиген балапан-тұғын. Сол сәттен бастап бүркіттің балапаны мен бойжеткен қыздың арасы жіпсіз байланған еді. Өз қолынан тамақтандырып, үстінен бір қауырсынын да түсірмей, бағып-қағып өсірді. Әкесінің ақыл-кеңесіне құлақ түре жүріп, қыран құсты баулуды кәдімгідей меңгеріп алған.
Мақпалдың Ақжелкесі мінезді құс. Аңға шыққанында, абайламасаң өзіңді жазым етердей оғаш қылықтарын талай көрсеткен. Дегенмен, иесінің сабырлы мінезі, аялы алақанының жылуы қыран құсты үнемі сабасына түсіріп отыратын. Осы Ақжелкемен Мақпал қыз бүркітшілер арасында өткен талай сайыста ер-азаматтардың жуан ортасында жалғыз жүріп жүлдегер болды.
Бүркіт еттен басқа тамаққа қарамайды. Қыс айларында күніне екі жүз граммға дейін жас ет жесе, жаз күндері бір килоға дейін қылғымай жұтады. Көбіне Ақжелкеге өзі түскен қоянның етін береді. Ал қыран құсы алған түлкі-қарсақта тіпті де есеп жоқ. Алтайы қызыл түлкілердің әкесі шүберектей қылып илеген терілері Ақсу-Аюлыдағы талай сәнқой жеңгелерінің мойынына жаға болып, бүгінге дейін көздің жауын алып жүр...
– Қыран құс ерте көктемнен қара күзге дейін түлекте отырады. Қыркүйек айы туғанда салқын қорада ұстап, баптауды бастаймыз, – дейді қанына саятшылық сіңген Мақпал. – Қанаты түлегеннен кейін, атын атап шақырып, қолға қондыруға баулимыз. Одан кейін түлкі, қоянның терісіне түсіріп, дағдыландырамыз. Соңынан ет жегіземіз. Мұның бәрі кезең-кезеңімен, баппен істелінетін жаттығу тәсілдері.
* * *
Зады, ит жүгіртіп, құс салу Әбдіразақовтар әулеті үшін атадан балаға мирас болып келе жатқан киелі өнер. Мақпалдың әкесі Мұрат Әбдіразақов Арқа өңіріне белгілі құсбегі. Қазақстанның құсбегілер арасындағы біріншіліктерінің бірнеше дүркін жеңімпазы, спорт шебері. Мұраттың әкесі де заманында қыран құстың тілін білген бүркітші болыпты. «Әке көрген оқ жонар» деген, енді міне, әкеден үйренген істі қызы Мақпалдың бойына дарыта білді. Жалпы, Мақпал үйдегі бес баланың ішіндегі екі қыздың кенжесі. Ағасы Серік пен інісі Асан да құсбегілік өнермен шұғылданады екен.
– Бүркіт ұстап, оны баптау дегеніңіз айтқанға ғана оңай іс. Мұнымен айналысу үшін ең алдымен құсқа сенен басқа жақын жанның жоқтығын сезіну керек. Сонда ғана қыран құс иесіне илігеді, – деп сыр ақтарады Мақпал. – Жақында Моңғолияда тұратын бүркітші қыз Айшолпан туралы естіп, оның табысына қатты қуандым. Алыста жүрген сіңлімнің осындай бейнеті мол іспен айналысып жүрген өжеттігі тәнті етті. Айшолпанның бейнесінен он үш жасымда қыран құстың тілін білсем деп қиялға қанат бітірген өзімді көргендей болдым...
Бүгінде жұрт Мақпал есімді бүркітші қызды мүлдем ұмытып кетті деуге болмас. Ара-тұра жарыстарға, түрлі іс-шараларға шақырту алып тұрады. Тіпті, ауылда тұратын бүркітші қызды шетелден іздеп келіп жататын саяхатшылар да бар. Олар тал шыбықтай бұралған ару қыздың атпен құйғытып келіп, түлкі-қарсақ, қоянға құс салған өнерін көріп, таңданып һәм тамсанып жатады. Сол үшін де алыстағы Америкадан, Кәрі құрлықтан аттың терін аямай келеді.
– Егер де рухани жаңғыру аясында деректі фильм, киноға түсу туралы көңілге қонымды ұсыныстар түсіп жатса, қарсы болмас едім. Қазақтың ата кәсібі, төл өнері – құс салып, ит жүгіртуді насихаттауға өзіндік үлесімді қосуға әрқашан дайынмын, – дейді Мақпал нық сеніммен.
Көшпелілердің құсбегілік сынды бекзат өнері келешекте қазақтың әлем таныған брендіне айналар болса, ата-баба кәсібіне тұлымшағы желбіреген бүлдіршін кезінен адалдық танытып жүрген Арқаның ару қызы Мақпалдың жұлдызы тіпті де жарқырай түсер еді-ау. Бір кем дүние – осыны әлі күнге құнттамай жүргендейміз...
Қайрат ӘБІЛДА,
«Егемен Қазақстан»
Қарағанды облысы,
Шет ауданы
