Bireý keliser, bireý kelispes, ulttyq dástúrdi zamannyń jambasyna salyp berý negizi durys emes. Qazaqty qurtatyn – «onda turǵan eshteńe joq!» Ulttyń ózindik «meniniń» joıylýy osyndaı nemquraıdylyqtan bastaý alady. Kenje balanyń aýyldaǵy qarashańyraqty jurtqa tastap, qalaǵa ketýi bir áýlettiń shańyraǵynyń ǵana emes, tutas bir halyqtyń qarashańyraǵynyń shaıqalýyna sebepker bolatynyn baıqaı bermeıtindeımiz. Ulttyń ustyny ádet-ǵurpy, dástúri emes pe? Temirqazyq-ustynynan aırylǵan memlekettiń shańyraǵy shaıqalmaǵanda ne isteıdi?!.
«Bári maıdanǵa ketti» degen sıaqty búginde jastardyń barlyǵy qalada júr sabylyp. Alaıda baqytyn qaladan izdegen kenjelerdiń, babalarynyń jolyn mansuq etken balalardyń bári birdeı baqyt qushaǵynda júr dep aıtý taǵy qıyn. Qarashańyraq – áýlettiń árbir múshesiniń jyly uıasy, balalyq shaǵynyń balamasyz belgisi, áke-sheshesiniń meıirimine bólenip, erkelik ataýlynyń izi qalǵan qutty meken. Sol qarashańyraqtyń qojaıyny – kenje uldyń «bas-basyna bı bolǵandardan» abyroıy áldeqaıda joǵary. О́ıtkeni ol shańyraqqa temirqazyq bolyp otyrǵan tulǵa. Qarashańyraqtan qanattanyp ketkender týǵan oshaǵyna degen erekshe saǵynyshpen oralyp, sol kenjege degen rıasyz kóńilin, rızalyǵyn sezdiredi. Atadan qalǵan dástúrdi ulyqtap otyrǵan kenjeniń qadiri qazaq úshin qashan da bólek bolatyny sondyqtan. Biz «onda turǵan eshteńe joq!» deý arqyly sońǵy kezderi ulttyq dástúrimizden qol úzip bara jatqan tárizdimiz. Odan qala berdi ýaqyttyń yńǵaıyna, áleýmettik ahýalǵa ulttyq dástúrdi op-ońaı jyǵyp bere salamyz. «Aýylda jumys joq, qalaǵa aǵylmaǵanda qaıtemiz» dep aqtalamyz kelip. Al shyn máninde ulttyq dástúr áleýmettik jaǵdaıdan áldeqaıda joǵary turatyny haq. Babalar dástúrin ulyqtaǵan urpaq tirshiligin qaıta soǵan qaraı beıimdeıdi, keı kezde jeke basynyń asqaraly armanyn qurbandyqqa shala otyryp, qarashańyraqtyń qadirin asqaqtatady. Konstıtýsıada kórsetilmegen, eńbek kodeksinde elenbegen, alaıda qazaqtyń óreni oryndaýǵa tıis jazylmaǵan zań bul. Al biz zaman osylaı bolsa qaıtemiz endi deımiz?!
Qalada qaptap júrgen kenje balalardy kórgende aqıyq aqyn Jarasqan Ábdirashtyń «Kenje bala» atty óleńi oıǵa oralady. О́leńniń mazmuny tómendegishe. Ákesi áldeqashan dúnıe salyp, anasynyń qazasyna aýylyna barady aqyn. Analaryn sońǵy saparǵa attandyryp, alystan kelgen aǵaıyn jolǵa jınalady. Sonda kenje balanyń aıtatyny bar aqyn aǵasyna:
…Kóńilimdi kempir-shal sezetin-di,
Keń dúnıeni qıalym kezetin-di.
Oshaǵy úshin osynaý shańyraqtyń
О́z keýdemde sóndirdim óz otymdy!
«Shańyraqtyń oshaǵy úshin» «keýdedegi óz otyn sóndirý» búginde ekiniń biriniń qolynan kele me?! Ulttyq dástúrdi ulyqtaýdyń klasıkalyq úlgisi bul. Bálkim, aýyl-aýyldarda áli de bar shyǵar tutas áýlettiń oshaǵyn óshirmeımin dep keýdesindegi jalyndy tunshyqtyrǵan kenjeler. Endeshe, solardy jıi tilge tıek etsek kerek-ti.
Shalǵaıdaǵy aýylda qalǵan kenje balanyń da basqalar sıaqty jaıly tirshilikke, qala turmysyna ańsary aýmaıdy deısiń be? Aýǵanda qandaı! Alaıda bala kezinen sanasyna sińirgen, ol attap óte almaıtyn bir zań bar.
…Shydatty salt,
Bárine shydatty ádep.
Jeter me edim áli de muratqa kóp.
Kóz jumarda kempir-shal taǵy ótindi:
«Shańyraqty qalaı da qulatpa!»
Qyrqyna shydaǵan kenje bala áke-shesheniń sońǵy amanatyna qalaı qıanat jasaıdy?! Qarashańyraqty ıesiz qaldyrǵany – eń úlken qıanattyń kókesi. Sondyqtan da kókeıde kúmbirlegen maqsat-muratynyń bárin jıyp qoıyp, shańyraqty ustap qalady. Qazaqtyń qazaqtyǵyn saqtap, baba amanatyn aldyńǵy urpaqqa tabystaıtyn osyndaı kenjeler aman bolsyn, qatary sıremesin deımiz.
… Erteńine – Apaıym,
Men jáne Aǵa –
Árqaısymyz attandyq ár qalaǵa…
Qaqpa aldynda qol bulǵap qala berdi,
Qala berdi kemseńdep…
Kenje bala…
Jarasqan jyrlaǵan kenje balanyń keshegi keıpi osyndaı. Búgin de bar ondaılar. Al «zamannyń jaǵdaıyn» alǵa tartyp, qaladan eki qolǵa bir kúrek izdegenderdiń de meımanasy tasyp júr dep aıta almaımyz. Shalǵaıda ıesiz qalǵan qarashańyraqqa ishteı bolsa da alańdaıtyn bolar. Ulttyq dástúrdi ulyqtamaǵan urpaqtyń ushpaqqa shyǵýy, túp-tamyrynan qol úzgen halyqtyń isi órge basýy qıyn túbinde…
Ǵabıt ISKENDERULY,
«Egemen Qazaqstan»
