18 Наурыз, 2019

Арктика бейбітшілік өлкесі болса игі

1280 рет
көрсетілді
7 мин
оқу үшін

Мүдделі елдердің Арктикадан үлес алу мәселесі халықаралық қоғамдас­тықты толғандырып отырған түйткілдердің бірі. Бұл орайда негізгі бәсекелес мемлекеттер – АҚШ пен Ресей. Десек те, аталған аймаққа Ұлыбритания, Канада және Еуропаның бірқатар мемлекеттері, сондай-ақ БҰҰ ҚК-нің тұрақты мүшесі ретінде Қытай сөзсіз араласпақ.

Арктика бейбітшілік өлкесі болса игі

Арктикаға үстемдік жүргізу, мұндағы байлықтан көбірек үлес алу үшін талас басталғалы біршама уақыт өтті. Әсіресе аймақ үшін тартыс 2000 жылдардың ортасынан бері жаңа сипатта өрби бас­тады. Қатысушы елдер, тіпті өздерінің келешектегі қауіпсіздігі мен саяси-эко­номикалық дамуын Арктикамен байланыстыра қарастыруда.

Болжам бойынша, аймақтағы мұз астында миллиардтаған тонна көмір­сутек отынының қоры бар. Бұл әлемдік көмірсутек қорының 20-25 пайызын құрайтын көрінеді. Осынау байлықты мейлінше молынан иемдену үшін ешкімнің де аянып қалмасы анық.

Кейбір деректерге қарағанда, Ресей иелік еткісі келетін аймақта 5 миллиард тонна отын бар екен. Бірақ бұл әлі заңдастырылмаған. 

Жалпы, Арктиканы бөлісуге қатысты айтылып жүрген пікірлер жетерлік. Кей­бір мемлекеттер өз жағалауларынан Солтүс­тік полюске дейінгі жер өздеріне бөлін­сін дейді. Ал екінші біреулер аймақ­ты ашқан кім, алғаш жол салған кім, соның да үлесі болсын дейді. Тағы бір тарап Арктиканың жалпы адамзатқа ортақ болғанын қалайды. 

Негізінен, Ресейдің арктикалық секторы өте көлемді. Ол Арктиканың жартысына жуығын құрайды. Арктикада секторы үлкен тағы бір ел – Дания. Оның Гренландия автономиясы аймақ­тың үлкен бөлігін алып жатыр. Кана­да­ның да үлесі аз емес. Соны пайдала­нып Канада 2002 жылы Ресеймен бірле­сіп, Солтүстік полюстің мәртебесін белгі­леуге тырысқан. Дегенмен, арктикалық сек­торы шағын АҚШ-пен санаспай мәселе шешімін таппайтыны белгілі. Норвегияның үлесі де баршылық. Аймаққа жақын орналасқан Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Польша, Финляндия, Швеция, Исландия және басқа да елдер Арктиканы бөлісу ісіне араласуға құқымыз бар деп есептейді.

Мәскеу Арктикадағы кез келген ық­тимал қиыншылықтармен күресуге дайын екендіктерін үнемі айтып келеді. Мәселен, президент В.Путин 2015 жылдың мамырында Арктикадағы Ресейдің әскери күші артып, әскери инфрақұрылымдарды жетілдіру ісі жалғаса беретінін хабарлаған болатын. В.Путиннің бұл мәлімдемесі АҚШ әскери күштерінің 6000 әскери қызметкері, 200 ұшағы, 3 эсминеці және бір су асты кемесі қатысқан «Солтүс­тік жағалау» атты жаттығу шаралары жүріп жатқан қарсаңда жарияланған. АҚШ қарулы күштерінің бұл әскери жаттығуын Ресей тарапы «ашық түрде күш көрсету» деп таныды. 

Арктика төңірегіндегі дау-дамай тек АҚШ пен Ресей арасында ғана өршіп тұрған жоқ. Аталған аймақтың ресурсын иемдену мәселесі өңірдегі көршілес елдердің де көкейін тесіп барады. Сондықтан НАТО-ға мүше АҚШ, Канада, Норвегия мен Данияның арасында да шиеленісті жағдай туындап отыр. Мысалы, Канада Арктиканың бір бөлігін өзіне қарату туралы мәселені БҰҰ-да талқыға салды. Ал Арктика маңындағы батыс елдерінің бірқатары осы аймақта әскери үстемдікке ие болуды көксеуде.

Десек те, Арктика мәселесінде НАТО-ға мүше елдер әдеттегідей Ресей­­ге қарсы күш біріктіруі ықтимал. Бұл Шығыс Еуропаға ентелей енген НАТО мен Ресей арасындағы тартыс Арк­тикаға байланысты да өрши түсе­тінін аңғар­татындай. Егер Батыс ел­дері­нің Ресейге Арктикаға қатысты қояр талабы күшейе берер болса, онда ресми Мәскеу де қарап қалмасы анық. 

Қазіргі таңда Арктиканы страте­гия­лық маңызды аймақ санайтын АҚШ Ресей мен Қытайдың аталған өлке­дегі мүмкіндіктерін шектеуге күш салуда. Washington Examiner журналы жаз­ғандай, АҚШ-тың Африка мен Еуропадағы Әскери-теңіз күштерінің қолбасшысы, адмирал Джеймс Фогго: «АҚШ Ресей мен Қытайдың Арктикаға үстемдік жасауына және Солтүстік теңіз жолдарын бақылауда ұстауына жол бермейді», деп мәлімдеген. Оның айтуынша, бұл аймақты Арктикалық Кеңестің барлық елдері тең дәрежеде қолдануы керек. Сойдай-ақ ол: «Ресей Арктиканы өз территориям деп санайды. Шын мәнінде ол – халықаралық территория. Сондықтан Арктиканың қатысушы елдер үшін ашық болғанын қалаймыз», деген. Адмирал Д.Фогго, сондай-ақ Қытайдың Арктикалық Ке­ңес­ке мүше еместігін, оның тек «бақы­лаушы» деген мәртебесі ғана бар екенін, сондықтан бұл елдің аймақтың суын пайдалануға құқығы жоқтығын айтады. Осы арада айта кетейік, 1996 жылы құрылған Арктикалық Кеңеске Дания, Швеция, Финляндия, Ресей, АҚШ, Канада, Исландия және Норвегия мүше. 

Сонау КСРО кезінде Арктикаға із салып, аймаққа иелік пиғылмен қарап келе жатқан Кремль АҚШ тарапынан айтылатын түрлі мәлімдемелерге сергек қарайды. Осы орайда Мәскеу өзінің Арктикадағы әлеуетін халықаралық қоғамдастыққа, әсіресе АҚШ-қа сез­діруді ұмытқан емес. Мәселен, 11 нау­рызда Ресей Қорғаныс министрі Сер­гей Шойгу елдің Арктикадағы әс­кери инфрақұрылымының құрылысы ұлғая­ты­нын жариялады. Барлық салынған ғимараттар ресейлік әскерилерді және техникаларды орналастыру үшін қажет. Сергей Шойгудың айтуынша, соңғы алты жылда Ресей Арктикада 710 000 шаршы метрден астам инфрақұрылым салуға қол жеткізген. Осы орайда РФ Мем­лекеттік Думасы Қорғаныс жөнін­дегі комитетінің кеңейтілген отырысында Сергей Шойгу: «Қазан, Александра жері, Врангель және Кейп Шмидт аралдарында 475 нысан салынды» деп мәлімдеді.

Айта кетейік, Ресейдің аймақтағы аэро­дромдарды жаңартып, радар жүйе­лерін орналастырғанын және қару-жарақ жүйесін ауыстыра бастағанын ескерген Пентагон Ресей мен Қытайдың өңірдегі өсіп келе жатқан ықпалын шектеу үшін Арктикаға қатысты жоспарларын жедел өзгертуге кірісті. Бұл жөнінде биылғы 5 нау­рызда АҚШ Қарулы күштері Еуро­па­дағы әскерлерінің қолбасшысы және НАТО-ның Еуропадағы біріккен қару­лы күштерінің жоғарғы бас қолбас­шы­сы Кёртис Скаппаротти АҚШ Сена­ты алдында мәлімдеген болатын. Қазір осы жаңа мәлімдеме Вашингтон мен Мәс­­кеу­­дің онсыз да оңып тұрмаған қарым-қатынасын одан әрі нашарлата түскендей...

Қорыта айтқанда, Арктиканың қақ­тығыс ошағы емес, экономикалық табыс­ты өңірге айналуы мәселенің құқықтық негізде оңтайлы шешілуіне тікелей байланысты. Бұл орайда барлық тараптар дипломатиялық жолмен ортақ келісімге келуге ұмтылуы аса маңызды.

Жолдыбай БАЗАР,

«Egemen Qazaqstan»