Өнер • 21 Наурыз, 2019

Айгүл Үлкенбаева: Құймақұлақтар бүгінде жоқтың қасы

2148 рет
көрсетілді
21 мин
оқу үшін
Айгүл Үлкенбаева: Құймақұлақтар бүгінде жоқтың қасы

– Айгүл Нариманқызы, ұлттың өзі­мен біте қайнасып, күні бүгінге дейін жібі үзілмей келе жатқан киелі мұра­сы – күй өнері. Күй және күйшілік өнер ғасырдан-ғасырға жалғасып, толы­­­сып келе жатқан болса, ол ең алды­­­­мен құймақұлақ күйшілердің арқа­­сы. Сізді сол құймақұлақтардың соңғы буыны деп батыл айтуға бола­тын сияқты, себебі бүгінгі музыкалық мектеп және нотамен жетіліп келе жат­қан жас ұрпаққа құйма­құлақ­тық­­тың қажеттілігі жоқ кезең келді. Құйма­құлақтық дәстүр қазақ күйші­сі­­нен біржола қашықтады деп айта аламыз ба?

– Домбыра қазақтың жан серігі, руха­ни қуаты болса, күй – жүрек тілі, сезім сөзі. Ұлтымыздың бірегей өнерін ұрпақ­тан-ұрпаққа жалғап, халықтың көңіл толқынын күймен жеткізген теңдесі жоқ күйшілердің бәрі де құймақұлақтар болатын. Ал қазіргі жағдай бөлек. Кешегі «үйірме» деп аталып, балаға өнер үйрет­кен орталықтар бүгінде «студия» деген атауға ие болып, студенттердің өзі коммерциялық жолмен күй үйретуге көшкен. Музыкалық мектептерге мұға­лім болып барғаннан гөрі екі-үш бала жиы­лып алып студия ашып, ақша табу әлде­қайда тиімді тәсілге айналды. Олар­дың үйрету әдісі де әртүрлі – бірі сан­дық жүйемен үйретеді, бірі нотаға салады. Негізі, кішкентай кезінен бастап бейімділігін көрсетіп, болашақта музы­ка­лық бағытты таңдаймын деп айқын мақсат белгілеген бала болмаса, онсыз да ақпа­рат тасқынының астында отырған бала­ның басын нотамен, керексіз сольфеджио сияқты сабақтармен қатырмаған дұрыс. Ұстаз біткеннің бәрі сауатты деп тағы айта алмайсың. Ата-ана алдымен ұстаз таңдай білуі керек. 

Бір тыңдағаннан көкейіне құйып алатын құймақұлақтар, рас, қазір жоқтың қасы. Мен алғаш нота деген нәрсені Алматыдағы музыка училищесіне келіп түскенде бірінші рет көрдім. Бірақ көпке дейін нотаны үйрене алмадым, кейін консерваторияға түсіп, студент болғанымша нотаға қарап күй тарту дегенді түсінбей-ақ қойдым. Ноталық сауатты кеш бастағаным менің кәсіби деңгейіме ешқашан әсер еткен емес. Себебі мен музыка училищесіне келгенге дейін әкемнен, радио, теледидардан, ел ішінде кең тараған күйдің бәрін үйреніп, жаттап алған болатынмын. Әкемнің бүкіл репертуарын меңгеріп алып, оны қанағат тұтпай, ізденісімді әрі қарай жалғастырып, пластинкалардан күй үйренуге көшкенмін. 

– Көпшілік қауым арасында «Күй тартқан адамның бәрін күйші деп жатады. Бұл дұрыс емес. Күйші деп күй шыға­ратын адамды ғана айтады» деген пікір­талас туып жатады. Сіз қай пікір­мен келісесіз?

– Күйші күй шығарғаннан күйші деп аталмайды. Училищеге түскеннен бас­тап кәсіби деңгейге қарай аяқ бастық. Нота үйрену мен үшін қызықты болды. Бар күйдің бәрін жаттап алғанымыздың арқасында оркестр құрамында күй тартып жүрдік. Училищенің 2-курсында оқып жүргенімізде үш студентті Қаршыға Ахмедия­ров, Шамғон Қажығалиев, Рүстембек Омаров, Бақыт Қарабалина, Айса Шәріпов апа-ағаларымыз Құрман­ға­зы оркестріне қабылдау үшін тың­дауға шақырды. Нәти­жесінде, үшеуміз де оркестр­ге қабыл­дандық. Кәсіби жағынан өсіп-жетілуіме Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрі көп септігін ти­гіз­ді. Сондықтан кішкентайынан ауыл­дың иісі сіңген, тарихына дейін тарқа­тып айтып, күйді тарта-тарта қолы тарамыстанып кеткен дәулескер күйшілердің күйін естіп, солардың қол қағысын, тәсілін көзімен көріп, бойына әбден сіңіріп, көңілге тоқыған адамды сөзсіз күйшілер қатарына жатқызу керек деп ойлаймын. 

Баяғыда бала күнімізде ауылдың бәрі күй тартады, бала біткен домбыра шер­те­ді. Бала болсақ та, «кім қанша күй біле­ді», «кімнің техникасы мықты?» деген мәселе ортамызда өткір қойылатын. Бір ғана ауылдан шыққан Қаршыға, Әзидолла ағаларымыздың күйші болып танылуы, олардың ауылға келген әр сапары, концерттерінен қалмай барып, тамашалағанымыз, концерттен кейін міндетті түрде біздің үйде бас қосып, әңгіме-дүкен құрып, ән мен күйді әрі қарай шарықтатып жалғастыратыны бала болсам да, мәңгілікке көз алдымда қалған көріністер. Бала күнімде әкемнен ең жиі естіп өскен сөз: «Айгүл, сен ешқайда кетіп қалма. Қонақтарға күй тартасың». Осы сөзді қанша мәрте естідім екен десеңізші. Есі-дертім дала, ойын болса да, кете алмай көзім бозарып, жіпсіз байланып отыратын едім. Бес жасыма жетер-жетпес­те домбыра тартып, он жасымнан бастап алғашқы байқаулардың жүлдесін жеңіп алып жүрдім. Күйдің қыр-сырын қайдан үйренесің? Нота үйрете алмайды, таспадағы жазу бере алмайды, оны тек қана ұстаздың алдында қолына қарап отырып, түйсігіңе орап қана үйренесің. Құймақұлақтық дәстүр деген осы. Мен де, әкем Нариман да күйді алғаш осылай үйренгенбіз. Ес білгелі қолымнан домбырам түскен емес, санамен өзімді билей бастағалы күй тартумен келемін. Рас, күй шығармадым, бірақ өзімді күйшілер қатарына қосамын, оның әбестігі жоқ шығар деп ойлаймын. 

– Күйді мың адам тыңдайды, тек бір адам ғана түсінеді. Күйді түсінудің қарапайым қағидалары бар ма, күйші ретінде қандай кеңес бересіз?

– «Қолтаңба жазу», орысша «почерк» деген нәрсе тек ақын-жазушы яки суретшіге қатысты айтылмайды. Бұл күйшілерге де тән. Күйді түсінетін адамдар теріс қарап отырып-ақ күйді кімнің, қай күйшінің шертіп жатқанын түйсігімен танып отырады немесе күйшінің бет-жүзін көрсетпесе де, қолының қағысынан жігін ажыратып жатады. Әр күйшінің дыбыс алудағы шеберлігі, дыбыс шығару­да­ғы тәсілі, өзіндік ерекшелігі уақытпен бірге шыңдалады. Алматыда біздің ауылдан көшіп келген әкемнің досы Райхан Құспанов ағамыз тұрады. Күй тартып, Райхан ағаның сынынан өте алған адам қан майданда жауын жеңіп, жеңіске масаттанған адамнан бір де кем емес. Ол кісінің мойындауы – саған берілген баға. Ел жақта да Райхан ағамыз сияқты ағаларымыз бар. Олар кімнің күйші, кімнің өнері жасанды, жалған екенін қолмен қойғандай айтады. Күйді тыңдау да, оны зердесіне жеткізу де – өнер. Маған «сенің күйіңді тыңдап, ауруымнан жазылып кеттім» деген адамдар да болды. Күйді түсінетін адамның кеудесіне тау қопаратындай ғаламат күш құйылады. Өзін еркін, биік, айбарлы сезінеді. Бұдан асқан құдірет бола ма?!

– Күйді түсінудің ең төте жолы – күйшінің күй тарихын баяндап беруі. Біздің дәстүрлі өнерпаздарымыздың көпшілігіне осы қасиет жетпей жатады. Күйдің алғысөзін айта алатындар аз секілді, неге?

– Бұл бізге жиі қойылатын сұрақтың бірі. Күймен бірге алғысөзін айтып, тарихын түсіндіру біздің тәжірибемізде бұрыннан бар. Тек біз өнер көрсететін жерде оның мүмкіндігі бола бермейді. Концерттерде, шығармашылық кештерде жүргізуші аты-жөніңді айтып хабарлайды, күйіңді орындадың, сонымен тәмам. Тарихты баяндап тұратын уақыт жоқ. Ол үшін бүкіл мерекелік мәдени шараның форматын ауыстыруға тура келеді. Ал жеке концерт өткізудің жөні бөлек. Тарихқа сүңгіп, аңыз-әңгімелерді асықпай тарқа­тып айтасың, көсіліп отырып күйіңді шерте­­сің, әр тыңдарманыңмен оңаша оты­­рып сырласқандай күй кешесің. Аңыз күйлердің тарихын айтып отырып шерт­ке­німізде жасы үлкен қарияларымыз қиял-ғажайып ертегіге еліткен баладай ауыз­дары ашылып, жан-жүрегімен бері­ліп, сенім білдіріп тыңдайды. Бұл, әрине, керек нәрсе. 

– Күйді және күйшілерді үкіметтік деңгейде өткізетін концерттерге, ауқымды мәдени бағдарламаларға көп қос­пайтынын байқаймыз. Өз күйшілік мектебі қалыптасқан өңірлерде күй бәсе­кесі, күй бәйгесі өтіпті дегенді де сирек естиміз. Күйге келгенде кедергі неден туады осы?

– Бұл көбіне қаржыдан бастау алып, қаржыға келіп тірелетін қиындықтар. Басқа өңірді айтпағанда, күй өнері бір­шама дамып, жолға қойылған деген батыстың өзінде күйге келгенде кейінге тартатын көзқарас барын байқап қала­мыз. Оралда өткен Құрманғазы атындағы күй бәйгесінде қазыларға 100-200 мың ақшаны көпсінгенін көзім көрді. Ал мұның сыртындағы, бәйгеге қатысқан күйшінің сан жылдар бойы төгіп келе жатқан терін, еңбегін, аз ғана уақыттың ішінде жарыс талабын меңгергенін, жан­кеш­тілікпен үйренгенін есепке алғысы келмейді. Бәсекелес балалардың ішінен бағы жанып, суырылып шыққан еңбегін қанша сомамен бағаласа да артық етпес еді. Қазақ өнеріне талай марғасқа күйшілерді сыйлаған бас жүлдеге миллион тігіп, күйдің мерейін өсіріп отырған жалғыз Атырау облысы ғана. Күйшілері миллион тұратын байқауларды жасағысы келгенімен, барлық облыс басшыларының күйге келгендегі көзқарасы мұндай емес. «Тартқан күйіне осынша ақша беру деген сұмдық емес пе?» деп қарайды. Күй сайыстарын өткізу жағынан Атырау мен Маңғыстау алда келе жатыр. Қостанай облысы өмірінде бірінші рет Сағын Жалмышев атындағы байқау өткізді, Павлодар облысы Рүстембек Омаровқа арнап республикалық деңгейдегі бәйге ұйым­дастырғысы келеді, сондай-ақ Қаратау күй мектебінің айшықты өкілі Сүгір­­ге дәл осындай биік деңгейдегі бәй­ге өткізілсе және өзге аймақтар да осын­дай байқауларды жарысып ұйым­дас­тырып жатса, күй өнерінің мәртебесі биіктей түспей ме?

– Сіз құрған «Керулен» деген күй тобыңыз қайда жүр? Бүгінде немен айналысады? Неге көрінбей кетті?

– «Керуленнің» қайда жүргенінен бұрын, сүйінші хабарымды жеткізгелі отырмын. Сәуір айының соңында, дәлірек айтсам, 26-28 сәуір аралығында Атырау қаласында Халықаралық күй фестивалін өткізгелі отырмыз. Осы фестивальге шетелден көптеген қонақтар шақырып, оларға бір күй болса да, қазақтың күйін шерткізіп, байқау жасағым келеді. Күй фестивальдері бұған дейін әр жылдары Алматы, Астана, Қызылорда, Павлодар қалаларында өткізіліп келді, бірақ бұ­р­ын-соңды мұндай тәжірибе жасалып көрген жоқ. 

Атырауда өткізілетін күй фести­валі­нің маңызы бөлек. Ол жерге халық­ара­лық деңгейдегі қазылар, домбыра тектес ұлттық аспапта ойнайтын шеберлер шақырылады. Фестиваль талабы бойынша, он бір мемлекеттің туын көтеріп келетін конкурсант сахнада өз елінің шығармасын ғана ойнап қоймай, бірінші турда да, екінші турда да қазақ елі күйшілерінің бір-бір шығармасын ойнауы тиіс. Бұл ешқандай да қиындық тудырмауы керек. 

«Керулен» де осы фестивальге қатыс­қалы отыр. Топтың құра­мын-­дағы екі музыкантымыз жұмыс бабымен Астанаға қоныс аударуына байланысты басымыздың қосылуы қиындап кеткен еді. Осы жолы күйші­лердің бәрі­нің басын фестиваль бірік­ті­ре­ді деп сене­мін.

– Фестивальдің басқа қандай ерек­ше­­лігі бар?

– Бұған дейін өткізіліп келе жатқан кез келген фестиваль мен байқаулардың өнерпаздарға қоятын басты талаптарының бірі, 35-ке дейінгі жастар үшін деп жарияланса, сәуірдегі халықаралық өнер бәйгесіне жасы 35-тен жоғарылар ғана қатыса алады. Неге? Себебі адамның жас күнінде алынбайтын қамал жоқ. Бұла күші бойында, қайраты тасып, санасы сартылдап, кез келген ауыр жұмысты қауырсын құрлы көрмей, қопарып тас­тайтын жас үшін еңсермейтін қиындық жоқ секілді көрінеді. Ал 35 жастан кейін жігері қайнап тұрған жастардың 70-80 пайызының рухани қуаты күрт кемиді. Кезінде құдай сыйлаған, ұстаз үйретіп берген қолда бар өнерді қолданды, игі­лі­гін көрді, атын шығарды. Ал әрі қарай не болады? Өздігінен еңбектеніп, сол өнер­ді дамыта алды ма, қайратын жанып, оны басқа жаңа сапаға көтере алды ма?  Уақыт осыны екшейді. Адам тұлғасы осылай айқын­да­ла­ды. Атырауда өтетін фестивальде, мен міне, осындай айқындалған адамдарды көрсеткім келеді. 

Соңғы уақытта түрлі өнер байқау­ла­рына төрелік жасайтын қазылар құра­мы­на мені жиі шақыратын болып жүр. Қай өңірдегі байқауға барсам да, алдымнан айналып шыға беретін оншақты бала бар. Ана облысқа барсам да жаңағы бала, мына облысқа барсам да, жаңағы бала, осы он бала сенің алдыңда үздіксіз айналады да жатады. Тіпті бетіне қарауға өзің ұялатын жағдайға келесің. 2017 жылы кіл мықты бәсекелес жиылған өте ауқым­ды байқау өтті. Тоғыз баланы дайын­­дадым. Алды миллион, соңы 300 мың теңге иеленетін сыйақы-жүлде қоры өте қомақты. Өнерге енді қадам бас­қан жас үшін өте салмақты сома. Бір байқау­дан бір байқауға қатысып, ақша­­ның дәмін алып қалған бала айтады сонда: «Айгүл Наримановна, әнебір облыста тағы да конкурс өткелі жатыр екен, бағдарламасындағы екі-үш күйді ғана білмеймін, көмектесіп жібересіз бе?» дейді. Осыдан түйетін ойым – қазіргі балалар өзін осалмын деп сезінбейді. Сол байқауға өзімен бір деңгейде жұмсалып отырған сенің күш-жігерің мен уақытыңа ол пысқырып та тұрған жоқ, оған өз амбициясы қымбат. Баланың бүкіл мақсат-мүддесі тек ақшаға ауған. Атыраудағы фестивальді ұйымдастырып отырған себебім де сол, кем таланттарды ысырып, шын таланттардың жұлдызын жаққым келеді. 

– «Қазақтың 1000 күйі» деген жинақ шықты. Бірақ біз білетін концерт­тердің бәрі Құрманғазының «Сары­ар­қа», «Серперімен» басталып, осы күй­лермен сахна шымылдығы жабы­лып жатады. Қазақтың күй өнері әлі күнге 10-15 күйдің айналасынан алысқа ұзай алмай келеді. Қалған күй­лерді айна­лыс­қа енгізу жағының кешеу­іл­деп, таны­мал­дылығының баяу жүруі­нің себебі неде?

– Себебі сол концертті ұйымдастырып отырған адамдар «Сарыарқа» мен «Серперді» орындаса, оны халықтың жылы қабылдайтынын, рейтинг беретінін біледі. Бұл мәселенің екі жағы бар. Бір жағы, талғамды таптаурындылыққа ұрындырса, екіншіден, бұл күйлер халықтың рухын көтереді. Ал рухты оятатын асқақ күйлерді ұсынса, концерттің табысты өтетінін білген соң танымал күйлерге қайта-қайта жабыса беретіні сол себептен. Көнеден жеткен күйлер жоқ емес, бар. Бірақ ол күйдің бәрі Құрманғазының күйлерімен теңеседі деп мен айта алмаймын. Көпшілік жиылған мерекелік кештерде халықтың басын біріктіретін, тұтастыққа шақыратын күйлер орындалуы керек. Құрманғазының құдірет екені де осындай жерде көрінеді. 

– ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұра тізіміне ұлтымыздың күйі, айтысы, киіз үйі кіргенде, бұған қуанбаған қазақ кемде-кем болған шығар. Берілген мәртебе бұл өнерді неге міндеттейді?

– Ұлт руханиятының үлкен жанашыры Иманғали Нұрғалиұлы өзі қолға алып, осы мәртебеге қол жеткізген соң, Астанада өткен сертификаттау шарасына мені де шақырған еді. Бұл неге міндеттейді? Ұлттық құндылықтарымызды ЮНЕСКО-ның өзі таныған соң Президенттің арнайы Жарлығымен «Ұлттық домбыра күні» белгіленді. Аймақтың бәрінде 500 адамға дейін домбыра тартып, күй шертіп, ұлттық өнеріміз ұлықталды. Күні кеше ғана «Домбыра» телеарнасы ашылды. Осы игі қадамның бәрі де рухани төл өнеріміздің қадір-қасиетін арттырып, төрге шығаруға тырысып жатқанымыздың көрінісі шығар деп шүкіршілік етемін.

– «Күйді шерте алмаған – сабалайды, әнді айта алмаған – абалайды» деген қазақта ауырлау тиетін бір мақал бар. Соңғы кезде күй өнерінің өзін шоу­ға айнал­­дырып бара жатқанымыз бай­қалады. Күйшілер күй тартып оты­­рып дом­бырасын иығына артып, арқа­­сынан әрі-бері айналдырып, әуеде қа­лықтатып, елдің есін шыға­ра­­тын қи­мылдар жасап жатады. Осы өрес­­­кел нәрсе бүгінгі күй өнерін тым жай­­­лап бара жатқан жоқ па?

– Елдің есінде қалу үшін, басқалардан ерекшелену үшін қазір кім не істемей жатыр? Сахнада тұрып секіретін, қарғитын, өзін өзі ұрғылап, жерге жата қалып әрі-бері аунайтын әншілердің ерсі қылығы енді күйшілерге де келіп жетті. Сондағы көксегені «қайткенде жұлдыз боламын?» Шынайы өнер болмаған соң, қосалқы нәрсемен сахнаны жарып тастап, халықтың есінде қалғысы келеді. Бүгінгі уақытқа баға беру мүмкін емес. Алтын мен жез араласып, жақсы мен жаман сапырылысып, адам түсінбейтін ахуал орнап тұр. Мұны өзгертуге ешкімнің дәрмені жетпес, сірә.

– «Жамбыл» фильмінде Динаның рөлінде ойнап, киноға да түстіңіз ғой. Актриса болу сізге ұнады ма?

– Фильмде Жамбыл атамыздың ұлы соғыста қаза тауып, қайғыдан басын кө­те­ре алмай, бүк түсіп жатып қал­ғанда, жана­­шырлары басу айтуға Дина­ны шақыр­­тады. Қартайған шағында қабыр­ға­­­сын сөгіп кеткен қайғыға Дина келіп жұ­бату айтады. Фильм түсірілгенімен, қыс­қар­туға ұшырап, көп кадрлары қиы­лып кет­ті. Бірді-екілі жерінде көрінгеніміз бол­­маса, тұщынып тамашалайтындай толыққанды бейне шықпады. 

– Сіз сыртыңыз сұсты, жұмбақ адам көрі­несіз. Соған қарамастан сізді біле­тін­дер пейілі кең, дастарқаны мол, қонақ­жай адам екеніңізді айтады. Со­лай ма?

– Төңірегімде жүрген таныстарым «өзің бір қолыңды екі ете алмай жүріп қонақ шақыратының не осы?» деп ренжіп жатады. Әкем – Нариман, шешем – Шолпан болса, кішкентайымнан көріп өскенім үй толы қонақ, үзілмеген кісі, жинал­маған дастарқан болса, мен басқа қан­дай болуым керек? Анам Атыраудан келсе, Алматыда тұратын әкемнің достарын, сыйлас замандастарын шақырып, қонақ етуді жаным қалап тұрады. «Бір қалада тұрсақ та, бір-бірімізбен кездесе бермейміз. Жас та болсаң, басымызды қосатын сенсің, рахмет, айналайын» деп үлкендер батасын беріп жатады. Өзім қадір тұтатын адамдарды шақырып, шаңырақ көрсетіп, дәм ауыз тигізу маған аса қиындық тудырмайды. Әр дастарқанның өзінің ғибраты бар. Дастарқан басында отырғанда адамдар ашылады, бірін-бірі жақын тұтады, сыйластығы беки түседі. Қадым заманнан бергі қазақтың тұрмыс салтының сәні, адами болмысының әдемі көрінісінің өзі осы қонақжайлылық емес пе?

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,

«Egemen Qazaqstan»

АЛМАТЫ