– Айгүл Нариманқызы, ұлттың өзімен біте қайнасып, күні бүгінге дейін жібі үзілмей келе жатқан киелі мұрасы – күй өнері. Күй және күйшілік өнер ғасырдан-ғасырға жалғасып, толысып келе жатқан болса, ол ең алдымен құймақұлақ күйшілердің арқасы. Сізді сол құймақұлақтардың соңғы буыны деп батыл айтуға болатын сияқты, себебі бүгінгі музыкалық мектеп және нотамен жетіліп келе жатқан жас ұрпаққа құймақұлақтықтың қажеттілігі жоқ кезең келді. Құймақұлақтық дәстүр қазақ күйшісінен біржола қашықтады деп айта аламыз ба?
– Домбыра қазақтың жан серігі, рухани қуаты болса, күй – жүрек тілі, сезім сөзі. Ұлтымыздың бірегей өнерін ұрпақтан-ұрпаққа жалғап, халықтың көңіл толқынын күймен жеткізген теңдесі жоқ күйшілердің бәрі де құймақұлақтар болатын. Ал қазіргі жағдай бөлек. Кешегі «үйірме» деп аталып, балаға өнер үйреткен орталықтар бүгінде «студия» деген атауға ие болып, студенттердің өзі коммерциялық жолмен күй үйретуге көшкен. Музыкалық мектептерге мұғалім болып барғаннан гөрі екі-үш бала жиылып алып студия ашып, ақша табу әлдеқайда тиімді тәсілге айналды. Олардың үйрету әдісі де әртүрлі – бірі сандық жүйемен үйретеді, бірі нотаға салады. Негізі, кішкентай кезінен бастап бейімділігін көрсетіп, болашақта музыкалық бағытты таңдаймын деп айқын мақсат белгілеген бала болмаса, онсыз да ақпарат тасқынының астында отырған баланың басын нотамен, керексіз сольфеджио сияқты сабақтармен қатырмаған дұрыс. Ұстаз біткеннің бәрі сауатты деп тағы айта алмайсың. Ата-ана алдымен ұстаз таңдай білуі керек.
Бір тыңдағаннан көкейіне құйып алатын құймақұлақтар, рас, қазір жоқтың қасы. Мен алғаш нота деген нәрсені Алматыдағы музыка училищесіне келіп түскенде бірінші рет көрдім. Бірақ көпке дейін нотаны үйрене алмадым, кейін консерваторияға түсіп, студент болғанымша нотаға қарап күй тарту дегенді түсінбей-ақ қойдым. Ноталық сауатты кеш бастағаным менің кәсіби деңгейіме ешқашан әсер еткен емес. Себебі мен музыка училищесіне келгенге дейін әкемнен, радио, теледидардан, ел ішінде кең тараған күйдің бәрін үйреніп, жаттап алған болатынмын. Әкемнің бүкіл репертуарын меңгеріп алып, оны қанағат тұтпай, ізденісімді әрі қарай жалғастырып, пластинкалардан күй үйренуге көшкенмін.
– Көпшілік қауым арасында «Күй тартқан адамның бәрін күйші деп жатады. Бұл дұрыс емес. Күйші деп күй шығаратын адамды ғана айтады» деген пікірталас туып жатады. Сіз қай пікірмен келісесіз?
– Күйші күй шығарғаннан күйші деп аталмайды. Училищеге түскеннен бастап кәсіби деңгейге қарай аяқ бастық. Нота үйрену мен үшін қызықты болды. Бар күйдің бәрін жаттап алғанымыздың арқасында оркестр құрамында күй тартып жүрдік. Училищенің 2-курсында оқып жүргенімізде үш студентті Қаршыға Ахмедияров, Шамғон Қажығалиев, Рүстембек Омаров, Бақыт Қарабалина, Айса Шәріпов апа-ағаларымыз Құрманғазы оркестріне қабылдау үшін тыңдауға шақырды. Нәтижесінде, үшеуміз де оркестрге қабылдандық. Кәсіби жағынан өсіп-жетілуіме Құрманғазы атындағы халық аспаптар оркестрі көп септігін тигізді. Сондықтан кішкентайынан ауылдың иісі сіңген, тарихына дейін тарқатып айтып, күйді тарта-тарта қолы тарамыстанып кеткен дәулескер күйшілердің күйін естіп, солардың қол қағысын, тәсілін көзімен көріп, бойына әбден сіңіріп, көңілге тоқыған адамды сөзсіз күйшілер қатарына жатқызу керек деп ойлаймын.
Баяғыда бала күнімізде ауылдың бәрі күй тартады, бала біткен домбыра шертеді. Бала болсақ та, «кім қанша күй біледі», «кімнің техникасы мықты?» деген мәселе ортамызда өткір қойылатын. Бір ғана ауылдан шыққан Қаршыға, Әзидолла ағаларымыздың күйші болып танылуы, олардың ауылға келген әр сапары, концерттерінен қалмай барып, тамашалағанымыз, концерттен кейін міндетті түрде біздің үйде бас қосып, әңгіме-дүкен құрып, ән мен күйді әрі қарай шарықтатып жалғастыратыны бала болсам да, мәңгілікке көз алдымда қалған көріністер. Бала күнімде әкемнен ең жиі естіп өскен сөз: «Айгүл, сен ешқайда кетіп қалма. Қонақтарға күй тартасың». Осы сөзді қанша мәрте естідім екен десеңізші. Есі-дертім дала, ойын болса да, кете алмай көзім бозарып, жіпсіз байланып отыратын едім. Бес жасыма жетер-жетпесте домбыра тартып, он жасымнан бастап алғашқы байқаулардың жүлдесін жеңіп алып жүрдім. Күйдің қыр-сырын қайдан үйренесің? Нота үйрете алмайды, таспадағы жазу бере алмайды, оны тек қана ұстаздың алдында қолына қарап отырып, түйсігіңе орап қана үйренесің. Құймақұлақтық дәстүр деген осы. Мен де, әкем Нариман да күйді алғаш осылай үйренгенбіз. Ес білгелі қолымнан домбырам түскен емес, санамен өзімді билей бастағалы күй тартумен келемін. Рас, күй шығармадым, бірақ өзімді күйшілер қатарына қосамын, оның әбестігі жоқ шығар деп ойлаймын.
– Күйді мың адам тыңдайды, тек бір адам ғана түсінеді. Күйді түсінудің қарапайым қағидалары бар ма, күйші ретінде қандай кеңес бересіз?
– «Қолтаңба жазу», орысша «почерк» деген нәрсе тек ақын-жазушы яки суретшіге қатысты айтылмайды. Бұл күйшілерге де тән. Күйді түсінетін адамдар теріс қарап отырып-ақ күйді кімнің, қай күйшінің шертіп жатқанын түйсігімен танып отырады немесе күйшінің бет-жүзін көрсетпесе де, қолының қағысынан жігін ажыратып жатады. Әр күйшінің дыбыс алудағы шеберлігі, дыбыс шығарудағы тәсілі, өзіндік ерекшелігі уақытпен бірге шыңдалады. Алматыда біздің ауылдан көшіп келген әкемнің досы Райхан Құспанов ағамыз тұрады. Күй тартып, Райхан ағаның сынынан өте алған адам қан майданда жауын жеңіп, жеңіске масаттанған адамнан бір де кем емес. Ол кісінің мойындауы – саған берілген баға. Ел жақта да Райхан ағамыз сияқты ағаларымыз бар. Олар кімнің күйші, кімнің өнері жасанды, жалған екенін қолмен қойғандай айтады. Күйді тыңдау да, оны зердесіне жеткізу де – өнер. Маған «сенің күйіңді тыңдап, ауруымнан жазылып кеттім» деген адамдар да болды. Күйді түсінетін адамның кеудесіне тау қопаратындай ғаламат күш құйылады. Өзін еркін, биік, айбарлы сезінеді. Бұдан асқан құдірет бола ма?!
– Күйді түсінудің ең төте жолы – күйшінің күй тарихын баяндап беруі. Біздің дәстүрлі өнерпаздарымыздың көпшілігіне осы қасиет жетпей жатады. Күйдің алғысөзін айта алатындар аз секілді, неге?
– Бұл бізге жиі қойылатын сұрақтың бірі. Күймен бірге алғысөзін айтып, тарихын түсіндіру біздің тәжірибемізде бұрыннан бар. Тек біз өнер көрсететін жерде оның мүмкіндігі бола бермейді. Концерттерде, шығармашылық кештерде жүргізуші аты-жөніңді айтып хабарлайды, күйіңді орындадың, сонымен тәмам. Тарихты баяндап тұратын уақыт жоқ. Ол үшін бүкіл мерекелік мәдени шараның форматын ауыстыруға тура келеді. Ал жеке концерт өткізудің жөні бөлек. Тарихқа сүңгіп, аңыз-әңгімелерді асықпай тарқатып айтасың, көсіліп отырып күйіңді шертесің, әр тыңдарманыңмен оңаша отырып сырласқандай күй кешесің. Аңыз күйлердің тарихын айтып отырып шерткенімізде жасы үлкен қарияларымыз қиял-ғажайып ертегіге еліткен баладай ауыздары ашылып, жан-жүрегімен беріліп, сенім білдіріп тыңдайды. Бұл, әрине, керек нәрсе.
– Күйді және күйшілерді үкіметтік деңгейде өткізетін концерттерге, ауқымды мәдени бағдарламаларға көп қоспайтынын байқаймыз. Өз күйшілік мектебі қалыптасқан өңірлерде күй бәсекесі, күй бәйгесі өтіпті дегенді де сирек естиміз. Күйге келгенде кедергі неден туады осы?
– Бұл көбіне қаржыдан бастау алып, қаржыға келіп тірелетін қиындықтар. Басқа өңірді айтпағанда, күй өнері біршама дамып, жолға қойылған деген батыстың өзінде күйге келгенде кейінге тартатын көзқарас барын байқап қаламыз. Оралда өткен Құрманғазы атындағы күй бәйгесінде қазыларға 100-200 мың ақшаны көпсінгенін көзім көрді. Ал мұның сыртындағы, бәйгеге қатысқан күйшінің сан жылдар бойы төгіп келе жатқан терін, еңбегін, аз ғана уақыттың ішінде жарыс талабын меңгергенін, жанкештілікпен үйренгенін есепке алғысы келмейді. Бәсекелес балалардың ішінен бағы жанып, суырылып шыққан еңбегін қанша сомамен бағаласа да артық етпес еді. Қазақ өнеріне талай марғасқа күйшілерді сыйлаған бас жүлдеге миллион тігіп, күйдің мерейін өсіріп отырған жалғыз Атырау облысы ғана. Күйшілері миллион тұратын байқауларды жасағысы келгенімен, барлық облыс басшыларының күйге келгендегі көзқарасы мұндай емес. «Тартқан күйіне осынша ақша беру деген сұмдық емес пе?» деп қарайды. Күй сайыстарын өткізу жағынан Атырау мен Маңғыстау алда келе жатыр. Қостанай облысы өмірінде бірінші рет Сағын Жалмышев атындағы байқау өткізді, Павлодар облысы Рүстембек Омаровқа арнап республикалық деңгейдегі бәйге ұйымдастырғысы келеді, сондай-ақ Қаратау күй мектебінің айшықты өкілі Сүгірге дәл осындай биік деңгейдегі бәйге өткізілсе және өзге аймақтар да осындай байқауларды жарысып ұйымдастырып жатса, күй өнерінің мәртебесі биіктей түспей ме?
– Сіз құрған «Керулен» деген күй тобыңыз қайда жүр? Бүгінде немен айналысады? Неге көрінбей кетті?
– «Керуленнің» қайда жүргенінен бұрын, сүйінші хабарымды жеткізгелі отырмын. Сәуір айының соңында, дәлірек айтсам, 26-28 сәуір аралығында Атырау қаласында Халықаралық күй фестивалін өткізгелі отырмыз. Осы фестивальге шетелден көптеген қонақтар шақырып, оларға бір күй болса да, қазақтың күйін шерткізіп, байқау жасағым келеді. Күй фестивальдері бұған дейін әр жылдары Алматы, Астана, Қызылорда, Павлодар қалаларында өткізіліп келді, бірақ бұрын-соңды мұндай тәжірибе жасалып көрген жоқ.
Атырауда өткізілетін күй фестивалінің маңызы бөлек. Ол жерге халықаралық деңгейдегі қазылар, домбыра тектес ұлттық аспапта ойнайтын шеберлер шақырылады. Фестиваль талабы бойынша, он бір мемлекеттің туын көтеріп келетін конкурсант сахнада өз елінің шығармасын ғана ойнап қоймай, бірінші турда да, екінші турда да қазақ елі күйшілерінің бір-бір шығармасын ойнауы тиіс. Бұл ешқандай да қиындық тудырмауы керек.
«Керулен» де осы фестивальге қатысқалы отыр. Топтың құрамын-дағы екі музыкантымыз жұмыс бабымен Астанаға қоныс аударуына байланысты басымыздың қосылуы қиындап кеткен еді. Осы жолы күйшілердің бәрінің басын фестиваль біріктіреді деп сенемін.
– Фестивальдің басқа қандай ерекшелігі бар?
– Бұған дейін өткізіліп келе жатқан кез келген фестиваль мен байқаулардың өнерпаздарға қоятын басты талаптарының бірі, 35-ке дейінгі жастар үшін деп жарияланса, сәуірдегі халықаралық өнер бәйгесіне жасы 35-тен жоғарылар ғана қатыса алады. Неге? Себебі адамның жас күнінде алынбайтын қамал жоқ. Бұла күші бойында, қайраты тасып, санасы сартылдап, кез келген ауыр жұмысты қауырсын құрлы көрмей, қопарып тастайтын жас үшін еңсермейтін қиындық жоқ секілді көрінеді. Ал 35 жастан кейін жігері қайнап тұрған жастардың 70-80 пайызының рухани қуаты күрт кемиді. Кезінде құдай сыйлаған, ұстаз үйретіп берген қолда бар өнерді қолданды, игілігін көрді, атын шығарды. Ал әрі қарай не болады? Өздігінен еңбектеніп, сол өнерді дамыта алды ма, қайратын жанып, оны басқа жаңа сапаға көтере алды ма? Уақыт осыны екшейді. Адам тұлғасы осылай айқындалады. Атырауда өтетін фестивальде, мен міне, осындай айқындалған адамдарды көрсеткім келеді.
Соңғы уақытта түрлі өнер байқауларына төрелік жасайтын қазылар құрамына мені жиі шақыратын болып жүр. Қай өңірдегі байқауға барсам да, алдымнан айналып шыға беретін оншақты бала бар. Ана облысқа барсам да жаңағы бала, мына облысқа барсам да, жаңағы бала, осы он бала сенің алдыңда үздіксіз айналады да жатады. Тіпті бетіне қарауға өзің ұялатын жағдайға келесің. 2017 жылы кіл мықты бәсекелес жиылған өте ауқымды байқау өтті. Тоғыз баланы дайындадым. Алды миллион, соңы 300 мың теңге иеленетін сыйақы-жүлде қоры өте қомақты. Өнерге енді қадам басқан жас үшін өте салмақты сома. Бір байқаудан бір байқауға қатысып, ақшаның дәмін алып қалған бала айтады сонда: «Айгүл Наримановна, әнебір облыста тағы да конкурс өткелі жатыр екен, бағдарламасындағы екі-үш күйді ғана білмеймін, көмектесіп жібересіз бе?» дейді. Осыдан түйетін ойым – қазіргі балалар өзін осалмын деп сезінбейді. Сол байқауға өзімен бір деңгейде жұмсалып отырған сенің күш-жігерің мен уақытыңа ол пысқырып та тұрған жоқ, оған өз амбициясы қымбат. Баланың бүкіл мақсат-мүддесі тек ақшаға ауған. Атыраудағы фестивальді ұйымдастырып отырған себебім де сол, кем таланттарды ысырып, шын таланттардың жұлдызын жаққым келеді.
– «Қазақтың 1000 күйі» деген жинақ шықты. Бірақ біз білетін концерттердің бәрі Құрманғазының «Сарыарқа», «Серперімен» басталып, осы күйлермен сахна шымылдығы жабылып жатады. Қазақтың күй өнері әлі күнге 10-15 күйдің айналасынан алысқа ұзай алмай келеді. Қалған күйлерді айналысқа енгізу жағының кешеуілдеп, танымалдылығының баяу жүруінің себебі неде?
– Себебі сол концертті ұйымдастырып отырған адамдар «Сарыарқа» мен «Серперді» орындаса, оны халықтың жылы қабылдайтынын, рейтинг беретінін біледі. Бұл мәселенің екі жағы бар. Бір жағы, талғамды таптаурындылыққа ұрындырса, екіншіден, бұл күйлер халықтың рухын көтереді. Ал рухты оятатын асқақ күйлерді ұсынса, концерттің табысты өтетінін білген соң танымал күйлерге қайта-қайта жабыса беретіні сол себептен. Көнеден жеткен күйлер жоқ емес, бар. Бірақ ол күйдің бәрі Құрманғазының күйлерімен теңеседі деп мен айта алмаймын. Көпшілік жиылған мерекелік кештерде халықтың басын біріктіретін, тұтастыққа шақыратын күйлер орындалуы керек. Құрманғазының құдірет екені де осындай жерде көрінеді.
– ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұра тізіміне ұлтымыздың күйі, айтысы, киіз үйі кіргенде, бұған қуанбаған қазақ кемде-кем болған шығар. Берілген мәртебе бұл өнерді неге міндеттейді?
– Ұлт руханиятының үлкен жанашыры Иманғали Нұрғалиұлы өзі қолға алып, осы мәртебеге қол жеткізген соң, Астанада өткен сертификаттау шарасына мені де шақырған еді. Бұл неге міндеттейді? Ұлттық құндылықтарымызды ЮНЕСКО-ның өзі таныған соң Президенттің арнайы Жарлығымен «Ұлттық домбыра күні» белгіленді. Аймақтың бәрінде 500 адамға дейін домбыра тартып, күй шертіп, ұлттық өнеріміз ұлықталды. Күні кеше ғана «Домбыра» телеарнасы ашылды. Осы игі қадамның бәрі де рухани төл өнеріміздің қадір-қасиетін арттырып, төрге шығаруға тырысып жатқанымыздың көрінісі шығар деп шүкіршілік етемін.
– «Күйді шерте алмаған – сабалайды, әнді айта алмаған – абалайды» деген қазақта ауырлау тиетін бір мақал бар. Соңғы кезде күй өнерінің өзін шоуға айналдырып бара жатқанымыз байқалады. Күйшілер күй тартып отырып домбырасын иығына артып, арқасынан әрі-бері айналдырып, әуеде қалықтатып, елдің есін шығаратын қимылдар жасап жатады. Осы өрескел нәрсе бүгінгі күй өнерін тым жайлап бара жатқан жоқ па?
– Елдің есінде қалу үшін, басқалардан ерекшелену үшін қазір кім не істемей жатыр? Сахнада тұрып секіретін, қарғитын, өзін өзі ұрғылап, жерге жата қалып әрі-бері аунайтын әншілердің ерсі қылығы енді күйшілерге де келіп жетті. Сондағы көксегені «қайткенде жұлдыз боламын?» Шынайы өнер болмаған соң, қосалқы нәрсемен сахнаны жарып тастап, халықтың есінде қалғысы келеді. Бүгінгі уақытқа баға беру мүмкін емес. Алтын мен жез араласып, жақсы мен жаман сапырылысып, адам түсінбейтін ахуал орнап тұр. Мұны өзгертуге ешкімнің дәрмені жетпес, сірә.
– «Жамбыл» фильмінде Динаның рөлінде ойнап, киноға да түстіңіз ғой. Актриса болу сізге ұнады ма?
– Фильмде Жамбыл атамыздың ұлы соғыста қаза тауып, қайғыдан басын көтере алмай, бүк түсіп жатып қалғанда, жанашырлары басу айтуға Динаны шақыртады. Қартайған шағында қабырғасын сөгіп кеткен қайғыға Дина келіп жұбату айтады. Фильм түсірілгенімен, қысқартуға ұшырап, көп кадрлары қиылып кетті. Бірді-екілі жерінде көрінгеніміз болмаса, тұщынып тамашалайтындай толыққанды бейне шықпады.
– Сіз сыртыңыз сұсты, жұмбақ адам көрінесіз. Соған қарамастан сізді білетіндер пейілі кең, дастарқаны мол, қонақжай адам екеніңізді айтады. Солай ма?
– Төңірегімде жүрген таныстарым «өзің бір қолыңды екі ете алмай жүріп қонақ шақыратының не осы?» деп ренжіп жатады. Әкем – Нариман, шешем – Шолпан болса, кішкентайымнан көріп өскенім үй толы қонақ, үзілмеген кісі, жиналмаған дастарқан болса, мен басқа қандай болуым керек? Анам Атыраудан келсе, Алматыда тұратын әкемнің достарын, сыйлас замандастарын шақырып, қонақ етуді жаным қалап тұрады. «Бір қалада тұрсақ та, бір-бірімізбен кездесе бермейміз. Жас та болсаң, басымызды қосатын сенсің, рахмет, айналайын» деп үлкендер батасын беріп жатады. Өзім қадір тұтатын адамдарды шақырып, шаңырақ көрсетіп, дәм ауыз тигізу маған аса қиындық тудырмайды. Әр дастарқанның өзінің ғибраты бар. Дастарқан басында отырғанда адамдар ашылады, бірін-бірі жақын тұтады, сыйластығы беки түседі. Қадым заманнан бергі қазақтың тұрмыс салтының сәні, адами болмысының әдемі көрінісінің өзі осы қонақжайлылық емес пе?
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
