Алмағайып мезгіл. Аумалы-төкпелі мезет
Бейсенбі, 4 қазан 2012 7:17
Әлем соңғы аптада әлем-жәлем оқиғаларға тұнып тұр. Бір жетінің ішінде жаһан келешегіне келбет беретін қаншама шешімдер қабылданып үлгерді. Германия конституциялық соты Еуропа тұрақтандыру механизміне (ESM) байланысты үкім шығарды, шығын көлемін азайтуға құштар грек үкіметі көмектің кезекті траншын сұрап әлек, Испания өкіметі сондай жәрдемді алуға дәмелі екенін білдірді, ал АҚШ-тың резерв жүйесі қызметінің ашық рыноктар комитеті қарыздарды жұмсартудың үшінші раундын өткізу жайына қайта оралды.
Бейсенбі, 4 қазан 2012 7:17
Әлем соңғы аптада әлем-жәлем оқиғаларға тұнып тұр. Бір жетінің ішінде жаһан келешегіне келбет беретін қаншама шешімдер қабылданып үлгерді. Германия конституциялық соты Еуропа тұрақтандыру механизміне (ESM) байланысты үкім шығарды, шығын көлемін азайтуға құштар грек үкіметі көмектің кезекті траншын сұрап әлек, Испания өкіметі сондай жәрдемді алуға дәмелі екенін білдірді, ал АҚШ-тың резерв жүйесі қызметінің ашық рыноктар комитеті қарыздарды жұмсартудың үшінші раундын өткізу жайына қайта оралды.
Апта аралығындағы осы және басқа да жайлар жайында төменде әңгімелемекпіз.
«Шек» сериалындағы шендесулер
Қаржы рыногындағы жағдайдың тым ушығып бара жатқанына АҚШ-тың бірден-бір кінәлі екенін бүгінде жұрттың бәрі сезіп отыр. Бар пәленің өздерінің қаржы саясатында екенін мұндағылар одан артық біледі. Сондықтан тұйықтан шығудың жолдарын қазір алдымен осы елдің қаржыгерлері ұсынып жатыр.
Осының ыңғайында АҚШ-тың Федералдық резерв қызметінің басшысы Бен Бернанке өзінің Джексон Холлда сөйлеген сөзінде алда не істегелі тұрғандарын емеурінмен білдірді. Ол осы жолы бірінші рет: «Оңды белгілері бой көрсетуіне қарамастан, экономикалық ахуал әзірге бізді қанағаттандыратын дәрежеден көп қашық жатыр», деп мойындауға мәжбүр болды. Бұған қоса ол: «Қолданылатын құралдардың айқынсыздығы мен шектеулілігін еске ала отырып, Федералдық резерв қызметі экономиканы мейлінше күштірек қалпына келтіретін және баға тұрақтылығы мазмұнындағы еңбек рыногы жағдайын жақсартуды қамтамасыз ететін қосымша саясат жүргізетін болады», дегенді де мәлімдеп үлгерді. Ал аталмыш рынокта жүргендердің көпшілігі мұны ашық рынок жөніндегі комитеттің 12-13 қыркүйектегі отырысы барысында қозғалған сандық жұмсарту, яғни дәстүрден тыс монетарлық шараларды жалғастыру ықтималдылығының өсуі ретінде қабылдады. Бұл өз кезегінде Бен Бернанке сөзінің көп бөлігін ыждағатпен қайта қарап шығуды талап етеді. Олар бір мезгілде тарихтың толғаулы тараулары ретінде де қарастырылады, сонымен бірге, АҚШ-тың соңғы бес жылдағы монетарлық саясатын ақтау сияқты болып та естіледі.
Ал осындағы атақты сөзін Бен Бернанке: «Егер біз осы кезге дейін істегенімізді істемеген болсақ, жағдай қазір дәл бүгінгіден әлдеқайда жаман болып тұрар еді» деген сілтемеден бастады. Мұндағы проблема мынада, біз егер қазіргі шаралар қолданылмаған болса, оқиғаның қалай өріс алуы мүмкін екенін ешқашан да біле алмаймыз. Тап сол сияқты Б.Бернанкенің дұрыс айтып отырғанына баға беру мүмкіндігі де бізде жоқ. Енді бұған тек «Шек» сериалындағы эпизодтар арқылы ғана пайым жасай алатын шығармыз. Осы күндері Құрама Штаттар телевидениесінде жүріп жатқан танымал бұл кинолента ФБР агенттері мен өзгеше құбылыстарды зерттеуші эксцентристік ғалымның бастан кешкендерін көрсетуге арналған. Міне, осы сериалда біздің күнделікті өміріміздің көріністерімен қатар, параллель дүние де алға тартылып отырады. Ондағы тіршілік те біздікіне ұқсас. Бірақ ол біздің істерімізді дәл сол қалпында қайталай қоймайды. Бір қызығы, сериалдың кейіпкерлері бір дүниеден келесі дүниеге алма-кезек көшіп жүре береді.
Қазір сарапшылар сол кейіпкерлердің бірі ретінде Федеральдық резерв қызметінің бұрынғы бастығы Алан Гриспеннің тұрпаттасы Алан Гриспен-Өзге образдары сериалда қатар ойнаса қалай болып шығар еді, деген сауалдың төңірегінен де біраз ойдың шудасын тарқатып алып шығып, оны әрі қарай өрбітіп әкетіп жүр. Сол Алан Гриспен-Өзге, яғни параллель әлемнің Аланы 1998 және 1999 жылдары өзінің бұл өмірдегі тұрпаттасы секілді Азиядағы дағдарыстан туындаған дефляциядан қорқып кетіп, дотком көпіршіктерін көпіртіп жіберетін шараларды қабылдамас па еді. Немесе, сол Алан Гриспен-Өзге дотком көпіршіктерінен қорытынды шығарып, тұрғын үй рыногын дәл сондай көпіршікке толтырып тастамаған болар ма еді! Ал осыдан бес жыл бұрын несие рыногы тас-талқан болар алдында екі әлемде оқиға бірдей өріс алған болса, нағыз Бен Бернанке мен Бен Бернанке-Балама екеуі сол оқиғаларды қалай өрбітіп әкетер еді?
Сарапшылар нақты өмірдегі жағдайларды «Шек» сериясындағы оқиғалармен шендестіре қарай отырып, ақыр соңында бәрібір көп нәрсенің өзгермеген күйінде қала беретініне түйін түйеді. Бәлкім, екі нұсқада да Федералдық резерв қызметінің басшылары 2007 жылдан 2009 жылға дейінгі атқарылған шараларды қайталап шығатын болар. Сосын қаржы рыногы құрдымға құлап, өтімділік пен сенімді қалпына келтірудің шешімді шаралары қолға алынар еді. Әлем үшін шекаралық шектеу жағдайы болған сандық жұмсартудың екінші раундын алайықшы. Бен оны «күшті экономиканы қалпына келтіру үшін керек» болған тетік ретінде бағалайды. Ол сонымен бірге, осы бағдарламаның арқасында «Твист» операциясының қолға алынғанын айтады. Соңғы операция «өндірістің өсімін 3 пайызға жуық өсіруге, жеке сектордағы жұмыс орнының санын жоспарлағаннан 2 млн.-ға асыруға» мүмкіндік берген секілді.
Ал «Шек» сериалы өзінің физика заңдылықтары туралы шындыққа жанаспайтын ұғымдарын алға тарту арқылы жақында мәңгі двигательдің болуы мүмкін емес екенін жоққа шығаратын оқиғаларды бастап кететін көрінеді. Сарапшылардың айтуларынша, енді дәл осыған ұқсап, Бен Бернанке де ақша басып шығаратын станоктың көмегімен жұрттың әл-ауқатын ұдайы көтеріп тұрудың мүмкін еместігі жөніндегі күдігін қайтып алуы керек.
Сандық жұмсарту бар ауруға ем емес
Тап осы оқиғалардың соңын ала сандық жұмсартудың көптен күткен үшінші раунды да басталып кетті. Рыноктың үміті тағы да ақталды: Федералдық резерв қызметінің бастығы Бен Бернанке ресми түрде мағлұм етпестен бұрын-ақ FOMC өзінің осыған қатысты мәлімдемесін жариялап үлгерді. Онда комитеттің «жұмсартуды одан әрі жалғастырмай, экономикалық өсімнің жеткіліксіз болатынына алаңдап отырғаны, ал еңбек рыногында тұрақты жақсарған жағдайды қамтамасыз ету үшін» тиісті шаралардың қабылдануы қажеттігі баяндалады.
АҚШ-тың Федералдық резерв қызметінің ашық рынок комитеті өзінің екі күндік отырысы қорытындысында жоғарыдағы жайларға қатысты бірқатар нақтылы шаралар қабылдады. Ол бойынша енді ай сайын сомасы 40 млрд. доллар болатын ипотекалық құнды қағаздар сатып алына бастайды. Осыған орай бірден ипотекалық қағаздарды сатып алумен айналысатын арнайы агенттік құрылды. Оған қыркүйектің соңына дейін осылайша 23 млрд. доллардың саудасын жүргізу тапсырылды. Ал пайыздық базалық ставка рекордтық төменгі деңгейінде (жылдық 0-0,25 %) қала береді. Сонымен бірге, экономикаға қолдау көрсетуге бағытталған «Твист» операциясын» 667 $ көлемінде үстіміздегі жылдың соңына дейін жалғастыра беруге шешім қабылданды. Бұған қоса, федералдық агенттіктердің ипотекалық қағаздарын сатып алу, активтерді қосымша сатып алуды жүргізу және басқа да мақсатты құралдарды қолдану үдерістері экономикада жақсару нышаны байқалғанша жалғаса бермекші.
Сонымен, сандық жұмсартудың үшінші кезегі, яғни QE3 үдерісі сөреден шықты. Бірақ көптеген мамандар мұның өзінің экономикада оңды ықпал беретініне оншалықты сенімді емес. Мәселен, АҚШ пен Германияның «Raiffeisen Bank International AG» банкінің бас экономисі Йорг Ангеле мұндағы мүмкіндікті 50 пайыз ретінде қарастырады. Ол бұған: «ФРҚ қаласын-қаламасын, нөлдік пайыз ставкасын 2014 жылдың соңынан 2015 жылдың ортасына, шілде айына дейін ұстап тұруға мәжбүр болады», дегенді де қосып айтып отыр. «Кезекті сандық жұмсарту раундынан кейін бәрінен бұрын доллардың зардап шегуі ықтимал, дейді ғалым тағы. – Ол ұзақ мерзімді перспективадағы америкалық экспортты аздап ынталандырған да болар еді. Бірақ QE3-тің басқа экспорт шығарушы елдерді, айталық, еуроаймақты, Жапония мен Қытайды шығынға ұшыратады. Олай болса, әлем экономикасына жаппай ықпал ету деңгейі нөлдік мөлшерге жақындайды». Бұдан шығатын қорытынды: сандық жұмсартудың үшінші раунды жаһандағы барлық ауруларға бірдей ем бола алмайды. Сөйтіп, Бен Бернанке қезір ақша шығаратын станокты кезекті мәрте барлық қуатында іске қосқанымен, оның пайдасы тым ұзақ уақытқа созылмайтыны белгілі болып отыр.
Дегенмен, QE3 жарияланғанына қуанып отырғандар да аз емес. Солардың ең алдыңғы сапында инвесторлар тұр. Әйткенмен, олардың өзі де бұл шараның экономиканы толық сауықтыруға шарасыз екенін сезінеді. Сонда не істемек ләзім? Осыған орай ресейлік экономист Владимир Тихомиров: «Егер саясаткерлер қатқыл реформаларды жүзеге асыруға батылдық көрсетпейтін болса, орталық банкілер әлемді сақтап қала алмайды», дегенді ашып айтты. Ол QE3 бағдарламасы туралы айта келіп, бұл шараның оңды ықпалы өте қысқа мерзімде таусылатынын, сосын жылдың соңына қарай оның тиімділігінен түк те қалмайтынын алға тартады. «Ал әлем экономикасын толық ауқымында құтқару жайына келсек, оның тағдыры орталық банктерде тұрған жоқ, мұның шешімін тек жаһан билік өкілдерінің күрделі, бұрын танымал болмаған және жанға бататын құрылымдық реформаларды жүргізу қабілеттері ғана шығара алады», дейді ол бұдан әрі. Аталмыш құрылымдық өзгерістер бюджет, әлеумет, зейнетақы, салық саясаттарын қамтитын болуы керек. Бұл және АҚШ пен Еуропада ғана емес, сонымен қатар әлемнің осы елдермен байланысы бар басқа да көптеген мемлекеттеріне қатысты айтылып отыр. «Егер мұндай реформалар жүргізілмейтін болса, орталық банктегілер әлемді құтқарып қала алмайды, ал олардың іс-қимылдары уақыт озған сайын жағдайды қысқа мерзімге тұрақтандыру тұрғысындағы тиімділігін біртіндеп жоғалта береді», дегенді де жоғарыдағы ресейлік ғалым жеткізді.
Кедейлікпен күрестің құны қанша?
Жаһандық даму орталығының жақында жариялаған статистикалық мәліметі бойынша, әлемдегі барлық жарлы-жақыбайлардың үштен бірден астам бөлігі Үндістанда тұратын көрінеді. Ал Қытайды мекен ететін кедейлер жер шарындағы қайыршы деңгейіндегі жұрттың алтыдан бір бөлігін құрайды. Жалпы, жер бетіндегі кембағал қауымның 90 пайызы 20 елге шоғырланғанға ұқсайды.
Жоғарыда аталған орталық – «Center Global Development» өзінің соңғы баяндамасында осыларға талдау жасай келіп, күніне тапқан табысы 2 долларға жетпейтіндердің кедейлік шеңберіне кіретінін мәлімдепті. Орталық осымен бірге жариялаған тізімдегі 20 елдің 11-і Африка құрлығында орналасқан екен. Міне, осы кестеге қарап отырып, қай елде кедейлікпен күрестің қаншалықты күшке түсетінін пайымдауға да болады. Бұл есептеулердің жолдары да қарапайым. Ол үшін елде 2 доллардан төмен табыс табатын адамдардың саны алынады да, оларды осы деңгейден асырып жіберу үшін қосымша қанша қаражат керек екені есептеліп шығарылады. Сосын осы ақшаның ішкі жалпы өнімнің қанша пайызын құрайтыны анықталады. Міне, осы тәртіппен есептей келгенде, жоғарыдағы Үндістанның кедейшіліктен арылу үшін ішкі жалпы өнімнің 7,1 пайызын жаратса жетіп жатқаны мәлім болған. Ал бұл елді әлемдегі кедейлердің 35 пайызы мекен етеді. Сол сияқты аумағын 16,7 пайыздық кедейлер жайлаған Қытай үшін кедейлікті жою шаралары бар-жоғы 1,3 пайыздық салмақ сала алады. Бұл мөлшерлер көп пе, аз ба? Оны байқау үшін Үндістанның армияға жарататын қаржысы мемлекеттік бюджеттің 2,6 пайызын алып отырғанын алға тартуға болады.
Дегенмен, кестеде қараған жанның қарашығын қағып жіберетін қатыгез көрсеткіштер де жеткілікті. Айталық, «қара құрлықтағы» бұрын «Заир» атанып келген, қазір әу бастағы «Конго Демократиялық Республикасы» деген атауына қайта көшкен мемлекетте әлемдегі кедейлердің 2,6 пайызы тұрғанымен, соларды бірден қатарға қосып жіберу үшін ішкі жалпы өнімнің бір жарым жылдық мөлшері де жетпейтін болып шықты. Басқаша айтқанда, бұл тірлікті жүзеге асыру үшін бұл елге ІЖӨ-нің 165,5 пайызын жаратуға тура келеді. Міне, конголық «демократияның» көрінісі осындай. Ал бұған жете-қабыл елдердің саны да жетерлік. Осы ыңғайда Африкадағы келесі бір дәулет – Малави үкіметі ішкі жалпы өнімінің тең жартысына жуығын, яки 49,7 пайызын жаратпай, кедейлерінен әсте құтыла алмайды. Бұдан кейінгі орындарды да түгелдей осы құрлықтың елдері құрап отыр. Олардың қатарында Мозамбик (40,4 %), Мадагаскар (38,7%), Танзания (29,2%), Уганда (21,6%), Нигерия (18,4%) сынды мемлекеттер бар. Осы цифрлардың өзі-ақ бұл аймақтарда кедейліктің асу бермес асқар шың қалпында қала беретінін байқатса керек.
Бұған қосатынымыз, жоғарыдағы 20 елдің ішінде Еуропаның бірде-бір мемлекеті жоқ. Бұл қатардан кешегі кеңестік жүйеден шыққан республикалар да орын алмапты. Тағы 8 мемлекет Азиядан шыққан. Ал бір мемлекет (Бразилия) екі Американың «атынан сөйлеп тұр».
Алмағайып кезеңнің алып-қашпа мезеті әлемде қазір осындай дүрбелеңдерді туғызып жатыр.
Серік ПІРНАЗАР,
«Егемен Қазақстан».