КСРО-ның ыдырау уақыты жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саяси элитасы үшін даму бағытын таңдау мезгілі іспеттес болды. Кеңестік шаруашылық жүйесін жалғаушы біртұтас тіннің үзілуі ауқымды әлеуметтік-экономикалық күйзелістерге әкеліп соқтырды.
Мәселен, 1990 жылдардың бірінші жартысында посткеңестік республикаларда ІЖӨ көрсеткіші төменге құлдилай бастады. Осының нәтижесінде 1994 жылы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің төмендеу деңгейі 1990 жылмен салыстырғанда 30 пайызға жетті. Міне, осындай жағдайда интеграцияға байланысты саяси ерік-жігерін көрсеткен Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзін тек ұлы мемлекеттік қайраткер ғана емес, сонымен бірге ойшыл-стратег ретінде таныта білді.
Елбасының: «Өзара қарсылық кезеңінен құтылу мүмкін емес болатын, бірақ мен бұл күйзеліс уақыт өте тұрақтылықтың жаңа кезеңіне жол ашып, түсіністік танытпаған елдер мен халықтардың оқшауланудан бас тартып, интеграция жолына түсеріне сенімдімін» деген сөздері айна-қатесіз келді.
Нұрсұлтан Назарбаев «Еуразиялық мемлекеттер одағын құру туралы» жобасын 1994 жылы 29 наурызда М.Ломоносов атындағы ММУ профессорлық-оқытушылық құрамы алдында сөйлеген сәтінде жария етті.
Мен сол уақытта Қазақстанның Ресейдегі елшісі ретінде Мәскеу мемлекеттік университетіндегі осы тарихи кездесуге куә болдым. Одан алған ерекше әсерім есімде ұзақ сақталады. Бұл батыл да өжет интеграциялық жобаға ресейлік белгілі ғалымдардың таңданысқа толы жанарлары әлі күнге көз алдымда.
Бұл посткеңестік кеңістікте орталық биліктің дәуренін жүргізуге тырысушылық асқақтап тұрған уақыттағы болашаққа ұмтылыс бейнеленген көзқарас еді. Шынтуайтына келгенде, бұл ертеңгі күнге аса кемеңгерлікпен қарау болатын. Бір қызығы, осы идеяның төңірегінде сарапшылық алаңдары мен бұқаралық ақпарат құралдарында қоғамдық пікірталастардың ауқымының кең болуы еш таңданыс тудырған жоқ. Еуразиялық жоба аймақтық дамудағы күрмеуі қиын мәселелерді ұғыну мен олардың шешу жолдарын анықтауға зор серпіліс берді.
Сол күні Нұрсұлтан Назарбаев Мәскеу мэриясында Ресей астанасының бизнес және ғылым саласы өкілдерінің алдында сөз сөйледі. Сондай-ақ арада бірнеше сағат өткенде Нұрсұлтан Назарбаев ресейлік бұқаралық ақпарат құралдары элитасының бір шоғырымен кездесіп, мазмұнды әрі ашық әңгіме өрбіді.
Тісқаққан сарапшылар мен публицистер Елбасының интеграциялық идеясының төркіні мен оның түбегейлі жаңашылдықтардан құралғандығын айтқызбай-ақ ұққандай болды.
Сол аудиториялар мәселеге терең бойлап, оның әрбір түйткілге қызығушылық танытқандарына қарап, Нұрсұлтан Әбішұлы өз идеясын қалың бұқараға жеткізудің дұрыс жолын тапқандығы сезілді. Сол сәтте ашық пікір алмасу арқылы дәстүрлі байланыстардың бұзылуының теріс зардаптарын сезіне бастаған жаңа тәуелсіз мемлекеттердің әрі қарайғы қарым-қатынасы қандай болатыны туралы сауалдарға нақты жауап берілді.
Бұл кездесуге қатысқандардың барлығы дерлік біздің мемлекеттеріміздің «өркениетті ажырату идеологиясын» ауыстыратын, тиянақты ойластырылған, нақты тұжырымдалған заманауи еуразиялық интеграцияның жай-жапсары жарияланған тарихи оқиғаның куәгерлері мен қатысушылары екендігін анық сезінді.
Мен осы кездесулердің барлығына қатыса отырып, Нұрсұлтан Әбішұлының аудитория назарын жобаның барлық ұңғыл-шұңғылына аударып, аудиторияға жақын қалтарыстарға көңіл бөліп, түсінікті және көкейге сенім ұялататын дәйекті түсініктерді әбден ойластырғанына көзім жетті.
Еуразиялық интеграцияның негізгі кезеңдері
Қазақстан, Беларусь, Қырғыз Республикасы, Ресей және Тәжікстан президенттері 2000 жылғы 10 қазанда елордада Еуразиялық экономикалық қауымдастықты (ЕурАзЭҚ) құру туралы келісімге қол қойды. Ол 2001 жылғы 30 мамырда күшіне енді. Қауымдастыққа жоғарыда аталған бес мемлекет мүше болса, бақылаушы елдер қатарына Армения, Молдова, Украина кірді.
Кеден одағын құру, келісілген экономикалық саясат жүргізу, экономиканың нақты секторлары бойынша іс-қимыл, энергетикалық нарықты қалыптастыру және оны дамыту, көлік одағын қалыптастыру және Қауымдастықтың транзиттік әлеуетін арттыру, ауыл шаруашылығы саласында өзара іс-қимылды жандандыру, қызмет көрсету саласының ортақ нарығын құру, жалпы қаржы нарығын қалыптастыру және валюта интеграциясын дамыту, әлеуметтік-гуманитарлық және көші-қон саясаты саласындағы ынтымақтастық және Қауымдастық органдарының өкілеттіктерін кеңейту ЕурАзЭҚ-тың басым бағыттары болып белгіленді.
ЕурАзЭҚ халықаралық мәртебеге ие, сондай-ақ ол БҰҰ-ға бақылаушы болды. ЕурАзЭҚ халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимыл жөнінде 35 меморандумға қол қойды. БҰҰ және оның ұйымдары: БҰҰ ЕЭК, АТМЭӘК, ЮНИДО, ЮНЕСКО, БҰҰ ДБ, сондай-ақ ЕО, Дүниежүзілік кеден ұйымы, ЕҚЫҰ; аймақтық бірлестіктер арасында – ТМД, ҰҚШҰ, ШЫҰ ЕурАзЭҚ-тың басты халықаралық әріптестері саналады. БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарларында ЕурАзЭҚ-тың түрлі салалардағы БҰҰ жүйесінің ұйымдарымен тығыз ынтымақтастығы бірнеше рет атап өтілді.
Қауымдастыққа мүше елдер халықаралық іс-қимылды, азық-түлік қауіпсіздігін, бірыңғай энергетикалық нарық пен бірыңғай көлік кеңістігін қалыптастыруды қамтитын бірқатар бірлескен мемлекетаралық бағдарламалар мен тұжырымдамаларды әзірледі.
ЕурАзЭҚ – әлемдегі ең үлкен аумақта орналасқан және минералды-шикізат базасы және экономикалық және сыртқы сауда әлеуеті зор ірі аймақтық нарық.
2007 жылдың 6 желтоқсанында БҰҰ Бас Ассамблеясының 62-ші сессиясында, ЕурАзЭҚ Бас хатшысы ретінде мен «БҰҰ мен Еуразиялық экономикалық қоғамдастық арасындағы ынтымақтастық» атты резолюцияның бірауыздан қабылданғаны туралы баяндама жасадым.
Кеден одағы және Біртұтас экономикалық кеңістік
ЕурАзЭҚ шеңберінде шектеулерді қолданбайтын еркін сауда аймағын құрудың арқасында 2008 жылы қоғамдастық елдерінің арасындағы өзара тауар айналымы 2000 жылмен салыстырғанда 4,2 есе өсті (29 миллиард доллардан 123 миллиард долларға дейін). Бұл интеграцияның келесі сатысы – Кеден одағын құрудың алғышартын қалыптастырды.
Кеден одағын құру туралы шешім 2007 жылдың 6 қазанында Душанбеде өткен ЕурАзЭҚ-тың Мемлекетаралық кеңесі отырысында Қазақстан, Беларусь және Ресей басшыларының қатысуымен қабылданды.
Сонымен қатар КО-ны қалыптастыру жөніндегі іс-шаралар жоспары бекітілді.
Кеден одағының біздің елдеріміздің азаматтарына берген үлкен мүмкіндігі ретінде кедендік рәсімдердің шекаралардың сыртқы контурына ауысуын айтуға болады.
Ұзындығы 7,5 мың километрді құрайтын Қазақстан-Ресей шекарасында жұмыс істейтін екі елдің мыңдаған кеден қызметкерлері бүгінде жұмысын тоқтатты. Нәтижесінде қос мемлекеттің іргелес өңірлеріндегі миллиондаған адамдар (Ресей жағында 26 млн адам тұратын 12 аймақ, Қазақстаннан 6 млн адам тұратын 7 аймақ) шекарадан кедендік рәсімдерсіз еркін өтеді.
Алматы қаласында 2009 жылғы 19 желтоқсанда өткен бейресми саммит барысында Қазақстан, Беларусь және Ресей президенттері Біртұтас экономикалық кеңістік қалыптастыру жөніндегі 2010-2011 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын бекітті.
БЭК, бұл – кәсіпкерлерге тауарларын еркін сатумен қатар, қызмет көрсету, электр жеткізу, көлік және байланыс салалары бойынша өзара әріптестік орнатуға мүмкіндік беретін бірыңғай нарық. Біртұтас экономикалық кеңістікте экономиканы, салық, қаржы және кеден саясатын реттеудің тиімді бірыңғай тетігі жұмыс істейді.
Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуы
Еуразиялық экономикалық одақты құру туралы келісімге 2014 жылдың 29 мамырында елордада Қазақстан, Беларусь және Ресей президенттері қол қойды. Аталған келісімді қатысушы мемлекеттер ратификациялап, соның нәтижесінде ЕАЭО 2015 жылдың 1 қаңтарынан жұмыс істей бастады.
Келісімге сәйкес ЕАЭО шеңберінде тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, капиталдың және жұмыс күшінің еркін қозғалысы, экономика салаларында үйлестірілген, келісілген немесе бірыңғай саясат жүргізуі қамтамасыз етіледі.
ЕАЭО-ның негізгі мақсаттары – мүше мемлекеттер халқының өмір сүру деңгейін арттыру мүддесіне орай олардың экономикаларының тұрақты дамуы үшін жағдай жасау, тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, капиталдың және еңбек ресурстарының бірыңғай нарығын қалыптастыру, сондай-ақ жаһандық экономика жағдайында ұлттық экономикаларды жан-жақты жаңғырту, кооперациялау және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Кеден одағы мен Біртұтас экономикалық кеңістіктің оңтайландырылған шарттық-құқықтық базасы ЕАЭО туралы келісімге негіз болды. Сондай-ақ ЕАЭО келісімі Дүниежүзілік кеден одағы мен басқа да халықаралық ұйымдардың ережелеріне сәйкес жетілдірілді.
Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуы Еуразия кеңістігіндегі интеграциялық үдерістерді дамыту бойынша және ХХІ ғасыр тарихындағы елеулі оқиға болды.
Заманауи экономикалық интеграциялық құрылымдар – ЕурАзЭҚ, Кеден одағы, Біртұтас экономикалық кеңістік және ЕАЭО – «Еуразиялық интеграция» жобасын іске асырудың негізгі құралдары саналады.
Еуразиялық экономикалық одақтың ортақ энергетикалық нарығы
Әлемдік энергетика бүгінде дамудың жаңа сатысында тұр. Ол интеграциялық үдерістерді күшейту, энергия өндірісі саласындағы жаңа технологияларды дамыту, сондай-ақ энергия тасымалдаудың жаңа бағыттарының пайда болуы арқылы сипатталады.
Осындай жағдайда ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер үшін энергетикалық қауіпсіздік мәселелері айрықша мәнге ие. Бұл орайда ұлттық экономикаларды және әріптес елдерді электрмен үздіксіз әрі сапалы қамтамасыз ету міндетін орындау маңызды.
2015 жыл Еуразиялық экономикалық одаққа мүше елдердің ортақ энергетикалық нарықтарын қалыптастырудың маңызды кезеңі болды. Нақтылай айтқанда, ЕАЭО ортақ нарығының энергетика, газ, мұнай және мұнай өнімдері бойынша үш тұжырымдамасы әзірленді.
2015 жылдың мамыр айында ЕАЭО-ның бірыңғай электр энергетикалық нарығын қалыптастыру тұжырымдамасы бекітілді, ал 2016 жылғы желтоқсанда ЕАЭО-ның ортақ электр энергетикалық нарығын қалыптастыру бағдарламасы қабылданды.
ЕАЭО-ның мұнай және мұнай өнімдерінің ортақ нарығын қалыптастыру 2016 жылдың мамыр айында мақұлданған Одақтың мұнай және мұнай өнімдері ортақ нарығын қалыптастыру тұжырымдамасына және 2018 жылғы 6 желтоқсандағы ортақ нарықты қалыптастыру бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылады.
Тайыр МАНСҰРОВ,
Қазақстанның Ресейдегі елшісі (1994–2002 жж.),
ЕурАзЭҚ-тың бас хатшысы (2007–2015 жж.)
