Медиаторға жүгіну қаншалықты тиімді?
Сәрсенбі, 14 наурыз 2012 7:27
Өткен 2011 жылдың 5 тамызы күні «Медиация туралы» заң күшіне енді. Аталмыш заңның кіріспе тармағында медиация азаматтық, еңбек пен отбасылық дауларды әрі қоғам мүшелері мен заңды тұлғалар арасындағы талас-тартыс пен егесті, өзара келіспеушілікті реттеудің баламалы тәсілі екендігі атап көрсетілген. Сондай-ақ заңда медиация қағидаттарын қолдану арқылы сот өндірісіндегі болмашы әрі орта деңгейдегі қылмыстық істерді де қарауға болатыны айтылған.
Сәрсенбі, 14 наурыз 2012 7:27
Өткен 2011 жылдың 5 тамызы күні «Медиация туралы» заң күшіне енді. Аталмыш заңның кіріспе тармағында медиация азаматтық, еңбек пен отбасылық дауларды әрі қоғам мүшелері мен заңды тұлғалар арасындағы талас-тартыс пен егесті, өзара келіспеушілікті реттеудің баламалы тәсілі екендігі атап көрсетілген. Сондай-ақ заңда медиация қағидаттарын қолдану арқылы сот өндірісіндегі болмашы әрі орта деңгейдегі қылмыстық істерді де қарауға болатыны айтылған.
Қазір елімізде жаңа заңды іске асыру үшін нақты міндеттер мен кешенді іс-шаралар шоғыры белгіленген. Бұл ең алдымен кәсіби медиаторлар қызметін қолданысқа енгізу ісінен бастау алып отыр. Осы мақсатта Астана қаласындағы «Келісім» кәсіби медиаторлар одағы» қоғамдық бірлестігінде арнайы курстар ашылған. Осында медиацияның жалпы курсын аяқтап, тиісті сертификаттарға ие болғандар қазір республиканың түкпір-түкпірінде өз жұмыстарын бастап та кетті.
Медиацияның дәстүрлі сот ісімен салыстыра қарағанда, нендей өзгешеліктері мен артықшылықтары бар? Бұл сауалға қайтарылар жауап төмендегідей. Медиация мүмкіндігіне қарай істі сотқа дейін жеткізбеу мақсатын көздейді. Оның қандай істер екені заңда көрсетілген. Бүгінгі таңда сотта қаралатын істер өте көп әрі сан-салалы екені белгілі. Әр судьяға тиесілі жүктеме қалыпты мөлшерден екі-үш есеге артық болып келеді. Бұл қаралатын істердің сапасына, уақытты тиімді пайдалануға теріс әсерін тигізуі әбден мүмкін. Осы орайда республикада «Медиация туралы» заң дер уақытында күшіне еніп отыр деп санай аламыз. Оны қолданысқа енгізу арқылы қазір сот жүйесіне түсіп отырған артық салмақты едәуір жеңілдетуге болатыны байқалады.
Бұл үшін ең алдымен кәсіби медиаторлар заңда көрсетілген шеңберде жеке адамдармен және заңды тұлғалармен өзара ерікті негізде келісім-шарттар жасамақ. Медиаторлар оның құпиялылығы мен жабық, жасырын түрде жасалатынына кепілдік береді. Өмірде не болмайды? Дауласушы екі жақ бірін-бірі көргісі келмеуі немесе кездескенде бірін-бірі «түтіп жеп қоя жаздайтындай» жағдайда болуы мүмкін. Мұндайда медиаторлар олардың әрқайсысымен жеке, оңаша әңгімелесіп, екі жақты ортақ мәмілеге келтіруге ұмтылады. Көп жағдайда дауласушы екі жақ бір-біріне жол бермей, біріншісі екіншісіне иілмей жатады. Бірінші кезекте ашу-дұшпан алға кетіп, ақыл-дос кейін қалып жүреді. Медиаторлардың мақсаты қайткенде де оларды татуластырып, екі жаққа да тиімді, оңтайлы шешім алынуына алғышарт қалау. Міне, осылайша медиацияда шешім тек екі жақтың келісімі бойынша алынады.
Қалай десек те соттың шешімі бір жақты қанағаттандырса, екінші жақ бұл шешімге риза болмауы мүмкін. Медиация жағдайында дауласушы екі жақ оған ерікті түрде қатысып, бұл процедураның уақыты мен өтетін орнын өздері шешеді. Сондай-ақ, медиация үдерісінде жеңушілер де, жеңілушілер де болмайды. Оның мақсаты – екі жақ та қанағаттанатындай шешім қабылдау. Сонымен бірге, есіл уақыт, артық жұмсалған қаражат, шаршаған жүйке, тұрғысынан қарастырғанда да медиацияның тиімді де ұтымды тұстары жетерлік.
Медиация туралы келісім-шарт жасалған күннен бастап есептегенде оның мерзімі бір айдан аспайды. Мұнда шешім екі жақтың келісімі мен татуласуы бойынша алынғандықтан тез орындалатыны айтпаса да белгілі емес пе? Медиация жағдайында үшінші жақ деген ұғым болмайды. Жоғарыда айтылғандай шешімді алатын егесуші екі жақтың өздері болып табылады. Кәсіби медиаторлар тек соны үйлестіруші, бітістіруші ғана. Республикада қабылданған жаңа заңның тағы бір артықшылығы – мұнда қағазбастылық пен төрешілдікке, уақыттың созылуына, оның босқа зая болуына жол қалмайды. Мұның мәнісі – дауласушы жақтардың мәселесі мамыражай, бейбіт жолмен шешілуінде.
Осы арада тағы бір сұрақ туындайды. Сотта қаралып жатқан істерге медиацияның қатысы қандай? Иә, азаматтық немесе болмашы әрі орта дәрежедегі қылмыстық іс сотта қаралып жатса да, сонымен бір мезгілде келісім-шарт бойынша өзара бітімге келіп үлгерген екі жақтың ортақ ұйғарымы сотқа жолданған жағдайда аталған азаматтық немесе қылмыстық іс қысқартылады. Яғни, соттар бұл мәселе бойынша үкім шығармайды. Қысқасы, медиаторлар кінәлі немесе кінәсіз жеке және заңды тұлғаларды іздемейді. Мұның оған түкке де қажеті жоқ. Ол тек тартысушы тараптарды өзара ыңғайлы шешім қабылдауға бағыттайды. Сондай-ақ, медиация жолымен жасалған келісім тараптар арасындағы іскерлік байланыстарды одан әрі сақтауға жәрдемдесе алады әрі олардың алдағы күндерге деген өзара сенімін нығайтуға септігін тигізеді. Ең бастысы, тартысушы тараптар одан кейін де бір-біріне кінә, өкпе артпай оң, жылы шырайлы қарым-қатынаста қала береді. Міне, оның түптей келгенде әйтеуір бір жағы ұтылып қалатын сот пен арбитраж шешімдерінен өзгешелігі осында.
Тағы бір айта кетерлік мәселе, республикада күшіне кірген «Медиация туралы» заң талаптары мемлекеттік қызметке және мемлекеттік мүддеге қайшы келетін, бұл бағытта құрамында қылмыстық әрекет бар істерді қарауға рұқсат етпейді. Яғни, аталмыш заң кәсіби медиаторларға мұндай құқық бермейді. Ол тек жеке адамдар мен заңды тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастарды баламалы түрде реттеуге қатыса алады. Сондай-ақ, медиация процедуралары жемқорлық сипаты бар қылмыстарды қарауға да қатыстырылмайды.
«Медиация туралы» жаңа заң республика тұрғындары тарапынан қажетті қолдау мен түсіністік тауып кете ала ма? Бұл бастама жаппай қолданысқа енгізіле қояр ма екен? Немесе бұл іс жәй ғана бір жарнамалық сипатта қалып қойып жүрмесіне кім кепіл? Бұл сауалды біз тәжірибелі заңгер, есімі Ақжайық өңіріне кеңінен танымал азамат, кәсіби медиатор Бақтияр Баймырзаға қойған едік.
– Біріншіден айтарым, медиация бірқатар таяу және алыс шетелдердің тәжірибесінде бұрыннан қалыптасқан. Ол мемлекеттерде медиация міндетті процедура болып саналады. Бұлай болмаған жағдайда соттар істерді қабылдаудан бас тартады. Соттар қызметінде артық салмақ пен артық балласт бар екені анық. Медиация соны жеңілдетудің, сан-салалы соттар қызметіне көмек берудің басты жолы болмақ. Сондықтан ел азаматтары медиация қызметін жатсына қоймас деген сенімдемін, деді ол газет тілшісіне. Екіншіден, әрине, оның қолдау табуы адамдардың парасат-пайымы мен сана-сезімдеріне де байланысты. Сонымен бірге, медиацияның тегіс, даңғыл жолға түсуі – біздерге, республиканың тұңғыш кәсіби медиаторларының аяқ алыстарына да сын болмақ. Міне, біз бұл істе еліміз бойынша тұңғыш рет түрен салып отырған жайымыз бар. Өзара түсініспеушіліктен, татулықтың төмендігінен пайда болатын дау-дамайлар мен талас-тартыстарды бейбіт және соттан тыс тәсілдермен реттеу ісінде біз медиацияның барлық мүмкіндіктері мен артықшылықтарын тәжірибеге енгізе аламыз ба? Бұған әрине бірінші кезекте уақыттың өзі төреші болмақ. Тартысып-таласушы екі жақты келісім үстеліне отырғызып, оларды өзара тиімді, өзара ыңғайлы әрі әділ шешім қабылдауға бейімдеу – біздің қазіргі басты борышымыз. Кәсіби медиатор ретінде менде осылай болатынына үлкен сенім бар, – деп түйіндеді ол өз ойын.
Талас-тартыстар мен дау-дамайларды шешуде, егестерді екшеуде бүгінгінің биі іспеттес медиаторлар қайткенде де екі жақты риза етсе, екі жақтың мүдделерін қатар қанағаттандырса алға қойған мақсаттарына бір табан жақындай түсер еді-ау деген ой келеді. Әрине, бұл оңай іс емес. Сонымен бірге, қолдан келмейтін де мәселе емес. Егер медиаторлардың бойында моральдық-адамгершілік нормалар мен өмірлік және заңгерлік бай тәжірибелер тоғысар болса, несі бар, азаматтар жаңа заң шеңберіне сай медиаторлардың қызметіне көбірек жүгінері сөзсіз.
Темір ҚҰСАЙЫН.
Батыс Қазақстан облысы.
