* * *
Бұл жаңа туынды белгілі әдебиеттанушы, драматург Кенжебай Ахметовтің «Наза» фильмі жуырда Нұр-Сұлтан қаласында алғаш көрсетілді. Психологиялық картина Жезқазған қаласында түсірілген. 2016 жылы басталып, 2019 жылы түбегейлі аяқталған фильмнің ұзақтығы – 1 сағат 20 минут.
Кенжебай Ахметов о баста ақын, жазушы ретінде танылғанымен, кейін әдебиеттану ғылымында көріне бастады. Ұстазы Рымғали Нұрғалиевтің жетекшілігімен ғылыми жұмысын қорғап, «Әдебиеттануға кіріспе» атты оқулығын жазды. Сол жылдары драматургияға да ат шалдырып, бірнеше пьесасы Серке Қожамқұлов атындағы Қазақ музыкалық сазды драма театрынан қойыла бастады. Абайға арналған «Ерте ояндым, ойландым» қойылымы республикада бас жүлде иеленгенін де айта кеткеніміз жөн. Кейін «Мәдени мұра» бағдарламасымен шыға бастаған «Әлем әдебиеті» сериясындағы Данте Алигьери мен Джованни Боккаччоның «Құдіретті комедия», «Декамерон» шығармаларын да Кенжебай Кәрібозұлы аударып, оқырман тарапынан жоғары баға алды.
Кейінгі үш-төрт жылда Кенжебай Кәрібозұлы киноға бет бұрғанын естіп қалып жүрдік. Елуден асқан адам шалғайдағы Жезқазғанда жатып қандай кино түсірер екен деген күдік әр адамда-ақ болған шығар. Оның үстіне уақыт өткен сайын осының ақыры не болар екен деп тілеулестерінің өзі уайымға салынғанын айтады. «Аңшының кешіккенінен дәмет» дегендей, ақыры, міне, көктемнің жаймашуақ күнінде әдебиеттанушы алғашқы туындысын астана жұртшылығына ұсынды. Тұсаукесерге Оралбай Әбдікәрімов, Әлихан Байменов, Берік Әбдіғалиев, Қайрат Байбосынов, Жантас Жақыпов, Кенжебай Дүйсембаев, Жанғали Жүзбаев, Ұларбек Нұрғалымұлы сынды зиялы қауым өкілдері келген. Бұл есімдерді ерекшелеп айтып отырғанымыз да сол, аталған жаңа туындыға оқшау пікірлерін айтып, ойлы фильмді оқырман көзімен зерделеуге әрқайсысы тырысқан.
Алдымен «Наза» сөзінің түп-төркінін іздейтініміз белгілі. Автордың айтуынша, ол сөздің орысша баламасы жоқ. Қайткен күнде де қазақы қалыппен ғана түсіндірілетін тылсымы терең сөз. Қоғам қайраткері Оралбай Әбдікәрімовтің айтуынша, «Наза» тамырынан айрылған адамның трагедиясын тура суреттеуде орынды қолданылатын сөзге саяды. Кино осынысымен де ұтып тұр деуге болады. О.Әбдікәрімов қазір жалғыз қалған қариялар көптігін айта келіп, өмір үнемі мереке емес екендігін автор ескерткісі келеді деп топшылайды. Ол шынымен – солай. Кинода соның бәрі көрінуі – заңды құбылыс. Жұртшылық ойлы дүниені сағынып отырғанын осындай пікірлерден аңғаруға болады.
Фильмнің тұсаукесерінен шыққан Әлихан Байменов бас кейіпкердің кино барысында екі-үш-ақ ауыз сөз айтқанына таңғалғанын жасырмады. «Сол аз сөзден-ақ ішкі азап көрініп тұрғанын байқау – көкірек көзі ояу көрерменге қиын болмауы тиіс. Біз соны сезініп, фильм біткенше тазарып шыққандай болдық», дейді Ә.Байменов. Үлкен әнші Қайрат Байбосынов пен филолог ғалым Жантас Жақыпов болса, жастарға үлгі болатындай фильмнің жан-жақты қырларының көп екенін ризашылықпен айтып, автордың тырнақалды туындысына жылы лебіз білдірген. «Адам діңгегінен айрылса, нендей жағдайға түсетінін көрсетеді. Өте күрделі туынды. Басында біраз уақыт түсіне алмай отырдым да, кейін сарынын түсінген соң, іші-бауырым езілді. Адам баласын аялап өсіреді, кейін осындай жағдайға тап болатыны қандай өкінішті және де бір адамның басында қасірет тек өзіне ғана емес, кейінгі ұрпағына да зиянын тигізетінін ойлайсың. Бұл кейіпкер өзі ғана бақытсыз емес, оның ұрпағы да бақытсыз», дейді Қ.Байбосынов.
– Фильмнің техникалық жақтарына сол саланың мамандары пікір айта жатар. Мен көркем туынды ретінде біраз нәрсе байқағандай болдым. Автор көрерменге ашықтан ашық ақыл айтпайды. Бірақ көп ой салады. Көрерменді жетелеп отырады. Кейіпкер айтпаған сөзді көрермен өзі тауып, түсініп отыруы тиіс. Кім болсаң о бол, бірақ тамырыңа сатқындық жасамауың керек – фильмнің негізгі айтары осы. Ал сатқындық жасаған Асанбектің қайда барғанын көрдік. Негізі әрқайсымыз белгілі бір дәрежеде Асанбекпіз. Мысалы, өзім ана тілін менсінбейтіндерді осы Асанбекпен бірдей деп қараймын, – дейді Ж.Жақыпов.
Біз әуелде айтқанымыздай, шынында фильм бір адам жайлы емес екені анық. Оның жеке басындағы оғаш қылықтар, тағдыр тыртықтарының барлығы біз өмір сүріп отырған қоғамның қалтарыстары мен бұлтарыстары екенін бейсана сезінесің. Әуелде әртістердің шеберлігінен қате тауып, тілі жұтаң, тірлігі нанымсыз деп бастапқы 20 минутта авторды сын садағына байлайсың... Алайда, өнімнің өзегін түсіне бастаған кезде ол қателіктердің барлығын елеусіз қалдырасың. Басқа мәнге тереңдейсің, ежелгі қазақ салтын, санасын ойлай түскен сайын әртістердің шеберлігі екінші планға ауысады. Бұл жеке пікір болғанымен аталған картинаға жұрттың осы деңгейде қарағанын қалайсың, бірақ неге?
– Бұл психологиялық драма деуге болады. Бас кейіпкер Асанбектің диагнозы жынды болғанымен, ол – анығында жан дүниесі құлазып кеткен адам. Ол басынан соққы алып жынды болып қалған адам емес, жан дүниесі соққы алған адам. Ол қандай соққы алғанын біз елестер арқылы түсінеміз. Бұл – автор тапқан сәтті шешім. Асанбек сөйлемейді. Өйткені оған сөйлеудің қажеті жоқ. Ол физикалық дене ретінде тірі жүргенімен, адам ретінде өмірін ерте аяқтап қойған. Фильмнің идеясын ашу үшін есік алдында отыратын үш әйелді де жақсы алған. Осылайша екі тізгін, бір шылбыр дегендей, әртүрлі нәрсені қатар алып, фильмді әдемі өрбіткен, – дейді ақын Ұларбек Нұрғалымұлы.
«Наза» туралы қаламгер Алмаз Мырзахметпен де сөйлестік. Жазушының көзімен қарағанда фильмнің біз байқамаған тағы басқа қабаттары қылаң берді. Міне, қызық. Қалай байқамағанбыз дедік. А.Мырзахмет айтқандай, киноның тәрбиелік мәні оның бірінші қабаты. «Ал одан әрірек, екінші, үшінші қабатына үңілсек, басқа да нәрселерді байқауға болады. Асанбек үндемейді. Тура біздің қоғам сияқты. Ішінде арпалыс. Ескілік пен жаңалықтың ортасында қалған адам іспеттес. Кеңес өкіметі кезінде тегін ауыстырып, теріс бата алған адам. Есік алдында отырған үш әйел – үш уақыттың бейнесі сияқты. Үлкені бұрынғы тамырдан қол үзбеген адам, ортаншысы Кеңес өкіметінен шыққан, бәріне ашулы әйел, ал үшіншісі тәуелсіздік кезеңінің адамы, бәріне күле қарайды, бірақ іштей бақытсыз. Оның басына жасанды шаш киюі де әртүрлі ойға жетелейді... Ресейден келген досының баласының образы ерекше ұнады. Қазақстаннан кетіп бара жатқанда «Домой едем» дейді. Бұл интеллектуалды фильм. Сондай ортада отырып, әрбір сөзін талдап, автордың диалогтерге, үнсіз эпизодтарға, кейіпкерлердің мінездеріне жасырған жұмбақтарын шешу керек», дейді жазушы.
Сіз не дейсіз, мәртебелі көрермен?!
Фильм алдағы уақытта телеарналардан көрсетілуі мүмкін. Режиссер енді композитор Жақсыгелді Сейілов туралы кино түсіргелі жатқанын, соның дайындығына кірісіп кеткенін айтады.
