Бұл тақырыптағы ілкі мақала «Латын әліпбиінің болашағы зор» деген атпен 1991 жылғы 24 қаңтар күні «Ана тілі» газетінде жарияланды. Онда мақала авторы, халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті, академик Әбдуәли Қайдар қазақ тілді кирилл жазуын латын әрпімен алмастырудың ғылыми негіздерін алғаш рет дәйектеді. Кейіннен бұл тақырып Ә.Қайдардың Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың атына жазылған «Кемел елге, кемел әліпби керек» атты ашық хат түріндегі мақаласына ұласып («Ана тілі» газеті, 1993 жылғы 30 желтоқсан), қазақ-латын әліпбиінің ілкі жобасы алғаш рет жұртшылық назарына ұсынылды. Бұл жоба 1993 жылғы наурыздың 8-10-ы аралығында және тамыз айында Анкарада өткен алты мемлекеттің (Түркия, Қазақстан, Әзербайжан, Өзбекстан, Қырғызстан және Түрікменстан) түрік тілдеріне қолайлы да ортақ бола алатын латын әліпбиін талқылауға қатысты бас қосуларда қабылданған 34 әріптің негізінде жасалған еді. Түркияда өткен сол жиындардың нәтижесінде, әр елден қатысқан көрнекті ғалымдар: «34 әріптен тұратын бұл әліпби түрік халықтарының бәріне ортақ, оны әр ұлт өзінің тілдік ерекшеліктеріне орай қажетінше өзгерте алады», деген келісімге уағдаласып, оған Қазақстан атынан академик Ә.Қайдардың өзі қол қойған-ды. Академиктің Елбасының атына жазған сол мақала-хатының соңында берілген 27 әріптен тұратын әліпби де бар түрікке ортақ әріптер негізінде қазақ тіліндегі барлық ерекшеліктер ескеріле отырып жүйеленген таңбаларға саятын.
Сол кездерден Елбасының ерекше назары ауған, әсіресе соңғы жылдардағы сөздері мен жолдауларында тілге тиек болып, өзінің қолайлы, орайлы сәтін күтіп жүрген бұл мәселе – ақырында өткен жылдың 26 қазаны күні Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Жарлығымен тамаша қорытындыланды. Халқымыздың қуатты қолдауына ие болып, қалың жұртшылық тарапынан кеңінен талқыланған латын әліпбиінің алғашқы нұсқасына өзгеріс енгізу туралы биылғы жылдың 18 ақпаны күні қосымша жаңа редакцияның қабылдануы да латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиінің болашағы жарқын, ғалымдар мен мамандар тарапынан баршаның көңілінен шығатын түбегейлі нұсқа жүйелену үстінде екенін көрсетеді.
Осы ретте «Қазақ ақпарат агенттігі» Ұлттық компаниясы (қазіргі «ҚазАқпарат» халықаралық ақпарат агенттігі) қазақ редакциясының 2004 жылдың сәуір айының өзінде мемлекеттік тілдегі жаңалықтарды елімізде тұңғыш рет латын әрпімен таратуды жүзеге асырғанын атап айтқым келеді. Бұл идеяның әуелде өмірге келуіне – атажұрттың әр хабарына сусап, ынтығып отырған шет елдердегі қандастарымызға Қазақстан жаңалықтарын қалай жеткізсек екен деген жанашырлық мүдде түрткі болған-ды. Сырттағы қазақтардың көбі, әсіресе Қытайдағы қалың қазақ төте араб жазуын, ал Еуропа, Түркиядағы қандастарымыз латыншаны пайдаланатындықтан, біз қолданып жүрген кирилл әрпін танымайды. Іргедегі Өзбекстан да бірден латыншаға көшіп кеткендіктен, ол елдегі қазақтың кейінгі толқыны өз-өзінен латын әрпінде сауат аша бастады. Демек, шеттегі қандастарымыз үшін Қазақстан хабарларын агенттік сайты арқылы латын әрпінде жеткізіп тұру тиімді болатыны анық. Осы мақсатпен агенттіктің компьютерлік технология мамандарына қазақ тіліндегі жаңалықтарды автоматты түрде тікелей латыншаға ауыстыратын бағдарлама жасауға тапсырыс беріліп, ол сынақтан өтіп, кем-кетік жерлері түзетілгеннен кейін, 2004 жылғы сәуірдің 16-сынан бастап, латынша сайтымыз толыққанды іске қосылып кеткен еді.
Енді қай латыншаны таңдадық дегенге келсек, біз бұл ретте жоғарыда тілге тиек етілген, әуелі «Ана тілі», кейіннен «Egemen Qazaqstan» газеттерінде жарияланып, Елбасы назарына ұсынылған академик Ә.Қайдардың жобасын, бір-екі әрпіне ғана өзгеріс енгізе отырып, негізге алғанды жөн көрдік. Сол кезде Түркияда осы әліпбимен Жамбылдың жырлары басылған екен, оқығанға ауырлық тудыра қоймайтыны аңғарылды. Және сол нұсқаның жеңілдігін бүгінге дейін «ҚазАқпарат» сайтында латынша шығып тұратын сайттан да байқау қиынға соқпайды. Агенттіктің бұл латыншасы қазіргі кезде мамандар арасында «ҚазАқпараттық нұсқа» деген атпен белгілі. (ҚазАқпараттың бұл латыншасын Елбасы Жарлығымен бекітілген жаңа әліпбимен ауыстыру – қазақ тілін латын графикасына көшірудің емлелік ережелері ғалымдар мен мамандар тарапынан толық жасалып біткеннен кейін ғана жүзеге асыру көзделіп отыр).
Сондай-ақ бұл жобаны аса зор қуанышпен қабылдап, бірден жүрекжарды лебізін білдірген адамның бірі – шеттегі қазақтар арасындағы көрнекті тұлға, талай жыл Еуропадағы «Азаттық» радиосы қазақ бөлімінің басшысы қызметін атқарған қаламгер Хасан Өралтай ақсақал болған еді. Ол кісі сонау Германияның Мюнхен қаласынан ҚазАқпарат агенттігі қазақ редакциясының жетекшісіне, яғни осы жолдардың авторына электронды пошта арқылы латыншамен жіберген хатында: «Үлкен істі бастап отырсыздар, сырттағы орыс қарпін танымайтын ел Қазақстанның жаңалығын біле алмай қиналушы еді, ғанибет болды. Латын қарпі болашақта дүйім түрік жұрттарының бірлігіне, ынтымақтастығына қызмет етуі тиіс. Сол жолдағы қадамдарыңызға сәттілік тілеймін», деп алғысын білдірді.
Біз де өз атымыздан ол кісінің жедел пікір жолдағанына рахмет айтып, жауап хат жаздық. Бір қызық жайт, біз бұл хатымызды әуелі өзіміз қолданып жүрген кирилл әрпімен жіберген едік. Ертеңіне Хасекеңнен хабар келіп тұр. «Жіберген хаттарыңызды еш аша алмадым, әріптер танылмайды», депті. Сол хатымызды дереу латыншаға айналдырып, қайта жіберген едік, іле-шала «енді оқылды» деген хабар жетті. Артынша біздің тарапымыздан өзі жөнінде айтылған пікірлерге ризашылығын білдірген жауап келді
Хасен ақсақал бұдан кейін де бізбен тығыз қарым-қатынаста болып, өзінің мақалаларын жіберіп тұрды. Қазақстанның ақпарат құралдарында ҚазАқпараттың латынша сайты жөнінде жылы лебіздерін білдіріп жүрді. Мәселен, 2007 жылы «Egemen Qazaqstan» газетінде шыққан мақаласында ол зейнетке шыққаннан кейін де үйреншікті әдетімен әлемдегі барлық басты ақпарат агенттіктерін қадағалап отыратынын айта келіп, былай деді: «Ағылшын тіліндегі басты ақпарат агенттіктерді қысқаша шолып өткеннен кейін, Түркияға ауысамын. Оны бітіргеннен кейін Қазақстанға өтемін. Сонда бірінші қарайтыным – «ҚазАқпараттың» латынша сайты. Сол арқылы атамекенде болып жатқан қыруар жаңалықтарды көп ұзатпастан, жедел түрде біліп отырамын. Туған ел тынысынан жан-жақты хабар алудан кемістік көрмеймін. Ел болып өмір сүрудің түйіні – ана тілі екені даусыз» («Egemen Qazaqstan». 2007.11.06).
Қазақ ақпарат агенттігінің 2004 жылдан басталған латын әрпіндегі сайт ашу бастамасын, көп ұзамай-ақ еліміздің басқа да ақпарат құралдары қолдап әкеткені мәлім. Бүгіндері біршама сайттардың латынша қосымшаларымен шығып отырғаны, соның дәлелі. Бұл бір жағынан, оқырман тарапынан осы әліпбимен ақпарат алу сұранысы әуелден бар екенін байқатса да керек.
Яки, Елбасының «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Жарлығы да қазіргі замандағы әлемдік даму үдерістерінің талабына сай дер кезінде қолға алынған, елімізді кемел болашаққа қол созуға ұмтылдыратын жарқын бағдарлама. Сол Жарлыққа сәйкес, қазіргі кезде қазақ әліпбиінің латын таңбасындағы бірыңғай стандартты нұсқасын түбегейлі жүйелеу, жаңа емле ережелерін қалыптастыру, латын әліпбиіне үйрететін мамандар мен мектеп оқулықтарын дайындауға кірісу жұмыстары кезең-кезеңімен қолға алынып, атқарылып жатыр. Елімізде 2025 жылға қарай іс қағаздары, мерзімді басылымдар, оқу құралдары, бәрін де латын әліпбиімен басып шығара бастау жүзеге аспақ.
Ал Қазақ ақпарат агенттігі және оның бастамасына үн қосқан басқа да ақпарат құралдарының мемлекеттік тілдің қолданылу аясын арттыру, әлем қазақтарына атажұрт тынысынан жан-жақты хабардар ету мақсатын көздей, әлденеше жылдар бұрын латынша сайттар ашқанын – бүгінгі күндері еліміздің саяси, қоғамдық өміріндегі тарихи оқиғаға айналып отырған «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Елбасы Жарлығына дейінгі дайындықтың бір парасы ретінде қабылдар едік.
Жарылқап БЕЙСЕНБАЙҰЛЫ,
публицист, зерттеуші,
«Қазақ ақпарат агенттігі» ұлттық компаниясы қазақ редакциясының 1997-2011 жылдардағы бас сарашысы
