Мақсат – орман алабының тиімділігі мен сапасын арттыру
Сәрсенбі, 10 қазан 2012 7:06
Планетамыздың 1,6 миллиард тұрғынының табысын қамтамасыз ете отырып ормандар дүниежүзілік экономикада аса маңызды орын алады. Халқымыз «Қалың елім қазағым, қара орманым» демекші, ол экономикалық тиімділікті ғана емес, маңызды әлеуметтік және мәдени қормен де қамтамасыз етеді. Өсімдіктер мен жануарлардың төрттен үш бөлігінің тіршілік ортасы саналатын орман әлемі халықтың елеулі бөлігінің жұмыс көзі және ырыс-берекесі. Сондықтан, республика аумағының небары 4,5 пайызын құрап отырған қымбат қазынамызды қорғау, оның шеңберін мейлінше кеңейту өткір мәселе күйінде толғандырады.
Сәрсенбі, 10 қазан 2012 7:06
Планетамыздың 1,6 миллиард тұрғынының табысын қамтамасыз ете отырып ормандар дүниежүзілік экономикада аса маңызды орын алады. Халқымыз «Қалың елім қазағым, қара орманым» демекші, ол экономикалық тиімділікті ғана емес, маңызды әлеуметтік және мәдени қормен де қамтамасыз етеді. Өсімдіктер мен жануарлардың төрттен үш бөлігінің тіршілік ортасы саналатын орман әлемі халықтың елеулі бөлігінің жұмыс көзі және ырыс-берекесі. Сондықтан, республика аумағының небары 4,5 пайызын құрап отырған қымбат қазынамызды қорғау, оның шеңберін мейлінше кеңейту өткір мәселе күйінде толғандырады. Бұл орайда, Қазақ орман шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтына жүктелген міндет те салмақты. Біз құрылғанына 55 жыл толып отырған ғылыми орданың басшысы, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, Болат МҰҚАНОВТЫ сұхбатқа шақырып, мекеме қызметінің негізгі бағыттары жайында әңгімелеп беруін өтінген едік.
– БолатМәжитұлы, институттың 1957 жылыАлматыдақызметбастағанынбілеміз. Арағаекіжылсалып, олБурабайғакөшірілді. Сондағымақсатнежәнемекеменіңтарихынанхабардаретсеңіз?
– Бурабайға қоныс аударудың үлкен маңызы бар. Яғни, институт өзінің негізгі зерттеу нысандарына жақындай түсті. 1959-1964 жылдар аралығында Қазақстанның әрқилы табиғи аймақтарында алты тәжірибелік стансалар құрылып, ғылыми жұмыстардың ауқымы кеңейді. Осы кезеңде, қызмет тиімділігін арттыру мақсатында, бірнеше құрылымдық өзгерістер іске асырылды. Республика Үкіметінің қаулысымен 1989-1992 жылдары «Орман» ғылыми-өндірістік бірлестігі құрылып, 2002 жылдың желтоқсанында ҚР АШМ құрамындағы ғылыми-өндірістік орталық атандық. Ал, 2007 жылы «ҚазАгроИнновация» АҚ құрамына ендік. Қазіргі таңда еліміздің барлық аймағын қамтитын үш ірілендірілген филиалымыз бар. Бас кәсіпорын бес секторға бөлінетін 3 ғылыми бөлімді, экологиялық мониторинг зертханасын біріктіріп, дендробақ пен арборетумның қызметін үйлестіреді. Институтта үш ғылым докторы, 16 ғылым кандидаты жұмыс істейді.
Өткен 55 жыл мерзімде институт басшылығында маған дейін 5 азамат болған. Бұл ғылыми орданың жоғары әлеуеті мен біліктілігін, ұжымның ұйымшылдығын, жүктелген міндеттердің ойдағыдай атқарылып отырылғанын аңғартады. Бүгінгі мерекелі күні алғашқы директор П.Чабан, одан кейінгі С.Успенский, А.Прохоров, А.Макаренко, В.Костромин сияқты ірі ғалымдарымыздың есімін құрметпен еске аламыз. Біз де осынау өрісті өнегелерді заман талабына сай жалғастыруға мүдделіміз.
– Орманшаруашылығыныңсан-салалықызметіндежаңағылымиәзірлемелерменалдыңғықатарлытехнологияларғаайрықшаназараударылады. Осығанбайланыстыөндірістіғылымижетістіктерменқамтамасызетужәнежоғарыбіліктімамандардаярлауісіндежетекшіинституттыңмақсат-міндеттеріқандайболмақ?
– Институттың негізгі міндеті – орман шаруашылығын жүргізудің ғылыми негіздемелік жүйесін қалыптастыру және Қазақстанның әртүрлі табиғи аймақтарында ландшафттық құрылымдағы қорғаныштық орман өсіру. Еліміздің орман қоры мен экологиялық апат аймақтарындағы (Балқаш өңірі, Арал теңізінің құрғаған жерлері) агроорманмелиорациялық қызметтің тиімділігін күшейту, көгалдандыру мақсатындағы алқа ағаштар түрін көбейту мен оның жерсінуін қамтамасыз ету жұмысымыздың басты арналарын құрайды.
Өндірістің барлық негізгі бағыттары мынадай зерттеулермен қамтылған: ормантану және орман өсірушілік, аборигендік ағаш және бұта түрлерінің селекциясы, жаңа тұқым шығару, болашағы бар интродуценттер енгізу, өскіндер түрінің тектік қорын сақтау, әртүрлі санаттағы жерлерде орманды ұдайы ұлғайту және ағаш өсіру, орманды зиянкестер мен аурулардан сақтау, сондай-ақ өрттен қорғау жұмыстарын тиімді технологиямен қамтамасыз ету.
Осы жерде, сұрағыңызға жауап толық болуы үшін соңғы бес жылда сала қызметкерлерінің біліктілігін көтеру мақсатында аймақтық 200 семинар өткізілгенін, оған 400-ден астам тыңдаушы қатысып, сертификат алғанын атап өткім келеді. Өз қызметкерлерімізге келсек, 2010 жылы ғана бір докторлық, үш кандидаттық диссертация қорғалды. Бүгінгі күні Ресей аспирантураларында екі адам оқып жүрсе, бес жас ғалым магистратураларда білім алуда. Сондай-ақ, 2010-2012 жылдары 12 қызметкеріміз алыс және жақын шетелдерде тәжірибелік сынақтан өтті. Мамандарымыз халықаралық және республикалық деңгейдегі симпозиумдар мен форумдарға белсенді түрде қатысып, өзекті тақырыптарда ғылыми еңбектер жазуда. Жалпы, институт ғалымдарының 90 құжаты авторлық құқық түрінде қорғалса, соңғы жылдары қарағай тұқымдарын зерттеуге қатысты 7 авторлық куәлікке, 7 патент пен 1 инновациялық патентке ие болдық. Жарияланған ғылыми еңбектердің саны 330-дан асады.
– Бәрекелді! Мұның астарында толайым еңбек жатыр. Әйткенмен, қол жеткенді қарапайым тілмен нақтылай көрсетсеңіз деп едік.
– Ғылыми зерттеулер 46 тақырыптан бастап, басым бағыттағы ауқымды іс-шараларды қамтиды. Салалар бойынша мейлінше қысқартып айтсақ, сүрек діңділердің өнімділігін болжаудың ғылыми негіздемесі, олардың құрамы және шығу тегі, қарағай мен қайың бүршіктері қорына есеп жүргізу бойынша ұсыныстар, орман байлығын пайдалану өлшемін жетілдіру, ормандарды қайта түлетуді кезеңдер бойынша реттеуге бағытталған ұсыныстар дайындалып, қолданысқа енгізілді.
Селекция, тұқым шаруашылығы, интродукция және тектік қорды сақтау саласында оннан астам негізгі орман құраушы және сирек кездесетін түрлердің (қарағай, майқарағай, шырша, балқарағай, сексеуіл және т.б.) тектік қорының ақпараттық банкі әзірленді. Әкімшілік аймақтар бойынша аудандастыруға тиімді тектік қорлардың түржиынтығына қатысты ұсыныстар мен технологиялық ақпараттар дайындалды. Нақтылай түссек, Солтүстік Қазақстан үшін 200-ден астам түрлер, оның ішінде орман шаруашылығы үшін – 42 түр, қорғаныш орман өсіру үшін – 70, плантациялық мақсатқа 41 түр ұсынылды. Біздің зерттеулеріміз бойынша, Батыс Қазақстанда (Жәнібек стационары) интродуценттердің 153 түрінің 54-і жақсы, 73 түр қанағаттанарлық жағдайда екендігі анықталды. Яғни, қазір осы бағытта мақсатты жұмыстар жүргізілуде.
Көңіл өсірерлік жетістіктер қатарына, 8 жылдық еңбегіміздің нәтижесі бойынша, желегі пирамидалдық түрдегі қарағайдың теңдессіз әрі өте әсем морфотүрлері сынақтан өткізіліп, «Бұланды» және «Сымбатты қарағай» сорт-клондарын алуымызды айтуға болады. Сондай-ақ, «Бурабай-30», «Ұрымқай-38», «Ұрымқай-53» тұқымды қарағайларға сұраныс айрықша жоғары. Бұлардан күтілген нәтиже 20 жылдық байқауда орташа алғанда биіктігі бойынша 20 пайыздан, диаметрі – 16 және сүректің ұсақ тауарлық қоры бойынша 58 пайыздан асып түсті. Институтымыз 2009 жылдан бастап ағаш түрлерін клонды микрокөбейту бағытында жұмыс бастап, боз арша мен жөке тұқымының тамырлануы мен өркен жаюына арналған қоректік орталар дайындап үлгерді.
– Ел орманын ұдайы ұлғайтумен қатар оны зиянкестерден қорғау, түрлі кеселдердің алдын алу, өрттен сақтау мәселесі күн тәртібінен түспей келеді. Бұл орайда ғылыми орда не дейді?
– Орманның жанды ағзаларын қорғау адамзат баласының қажеттілігі және басты парызы. Қазақстанның орман-далалы, далалы және шөлейт аймақтарында және тұзды топырақтарында екпе ағаштар, қорғаныштық алқа ағаштар егу жөніндегі ғылыми ұсыныстарымыз күткендегідей нәтиже беруде. Сондай-ақ, Арал теңізінің құрғаған алабын нәрлендіру бойынша бүкіл топырақ-гидрологиялық шарттарды қамтитын 51 шақырымдық аумақта 26 ғылыми нысан құрылып, 400 гектарлық сынақ алаңында зерттеу жұмысы жүргізілуде. Ғалымдарымыздың ұсынысы негізінде суармалы алқаптарда қолданылатын «СПУ-1», қорғаныштық өскіндер егуге қажетті «ССН-1» мәшинелері және сексеуіл тұқымдастарға арналған сеялкалар жасап шығарылды.
– Елбасы Н.Ә.Назарбаев сіздердің жұмыстарыңызбен танысып, дендробақ пен арборетумды аралау барысында Астананың жасыл белдеуін қамтамасыз ету жөнінде міндеттер қойған болатын. Осы бағытта қандай істер тындырылды?
– Астананы абаттандыру, оның агломерациялық ауқымын көркейту жалпыхалықтық іске айналды. Қысқа мерзімде бой көтерген ғажайып қала отандастарымыздың рухын аспандатып, ғаламат жоспарлар түзуге жігерлендірумен қатар, әлемдік кеңістіктегі мақтаныш туымызды желбірете көркейтуде. Оның бір парасы жанға жайлы жасыл желегінен де көрініс табады. Елбасы Н. Назарбаев Астананың жасыл белдеуін кеңейтіп, оның көлемін 75 мың гектарға жеткізу тапсырмасын қойып отыр. Бұл қатал климаттағы далалық аймақта әрі орасан зор аумақта жасыл белдеу құрудың әлемдегі ең бірінші жобасы.
Қазір 80 мың гектар алқапта жобалау-іздестіру жұмыстары атқарылды. Онда институттың әдістемелік ұсыныстары басшылыққа алынған. Ғалымдарымыздың нұсқаулықтарына сәйкес, тұзданудың 3 тобы іріктеліп, көгалдандырудың қолжетімді бағыттары айқындалды. Сұрыптау нәтижесінде, өскіндер тұқымының 60 түрі сынақтан өткізілді. Ал, 2000 жылы арнайы дендробақтың негізін қаладық. Келесі зерттеулеріміз қорғаныштық алқаптардағы ағаштың 13 түрінің мейлінше төзімділігін көрсетті. Сынақ атыздарда, құм жолақтарында, полиэтилен жаппаларымен және «қара бу» тұмшалау арқылы жүргізілді. Қолданыстағы түр мен топтың 45-71 пайызы жерсініп үлгерді.
Біз 2011-2013 жылдардағы тапсырыс шеңберінде негізгі бес жүйені қамтитын басым бағыттарды басшылыққа алудамыз. Олардың ішінен Астана ормандарының табиғи жаңғыруына, қазіргі көкөрім аясын күтімге алу мен сақтауға, орман зиянкестеріне қарсы шараларға, өртке жол бермеуге, аудандастырылған түрлер мен топтарды жетілдіруге, тағы басқаларына қатысты маңызды ізденістерді атауға болады. Мақсат – жасыл аймақ желегінің тиімділігі мен сапасын арттыру, негізсіз шығындар көлемін азайтып, орман дақылдарының өсіп-өнуін жақсарту.
Әңгімелескен
Бақберген АМАЛБЕК,
«Егемен Қазақстан».
Ақмола облысы,
Бурабай ауданы.
