Ұлт мектебінің ұйытқысы болған
Сейсенбі, 20 наурыз 2012 7:43
Тегі жақсының жүзінен нұр төгіліп тұрады. Кісілігі мен кішілігі тең жүреді. Өй-өлшемі, парасат-пайымы шалшықтай шағын емес, мұхиттай терең болады. Осы қадірлі қасиеттің бәрін бойына жиған бір асыл ағаға ілтипат білдіретін кез келгендей. Ол кереғарыс маңдайлы, көз шарасы кең, түр-тұлғасы бүтін – Нұрпейіс Қасымұлы ағамыз еді. Ол бүгінде арамызда жоқ. Бақилық.
Сейсенбі, 20 наурыз 2012 7:43
Тегі жақсының жүзінен нұр төгіліп тұрады. Кісілігі мен кішілігі тең жүреді. Өй-өлшемі, парасат-пайымы шалшықтай шағын емес, мұхиттай терең болады. Осы қадірлі қасиеттің бәрін бойына жиған бір асыл ағаға ілтипат білдіретін кез келгендей. Ол кереғарыс маңдайлы, көз шарасы кең, түр-тұлғасы бүтін – Нұрпейіс Қасымұлы ағамыз еді. Ол бүгінде арамызда жоқ. Бақилық.
Нұрағаң еске түскенде ұлы Ғабең – Ғабит Мүсіреповтің «Кішілер қатарында үлкен емес бір жан еді-ау!» деген сөзі тіл ұшына орала беретіні бар.
Өткен ғасырдың 70-80- 90-жылдары көзі ашық, көңілі ояу қазақ жұртының бойында сұмдық сілкініс болғанын сол кездегі ел-жұрт жақсы біледі. Ол киер киім, ішер ас, жайлы өмір болғанмен, ұлттық сананың құлдырауы, тілдің мүкістенуі тамырланып, рухани құндылықтарды өзгелердің өзеуреген «үлгісі» жұтып бара жатқанда одан ұрпақты қорғап қалуға деген ұмтылыс еді. Оның алтын арқауында қазақ мектебін ашу жөніндегі керемет талпыныс жатты. Мұның көшбасында ұлтшыл ақын, халықшыл азамат, алары кетсе де, ұрпақ үшін айтарын айтып, ұйытқы болудан бір сәт те табан тартпаған, қайта ширығып шамырқанған Шона Смаханұлы жүрді. Осы жерде ол кісінің өз аузынан естіген мына бір жайды айта кетсек дейміз. Желтоқсан көтерілісінен кейінгі аласапыранда бәрімізге ақылшы болып, қалғып кетсек сергітіп жіберетін ақын ағамыз: «Мен сұрапыл соғыста да жасқанбаған адам едім. Енді қатты ойланып жүрмін. Алдағы тірлігіміз қалай болар екен? Бізге Димекең қолұшын созушы еді. Үш әріп соңымызға түскенде Асқар (Қонаев) бар, қарындастары бар, солар арқылы ағаға жеткізіп, жанымыз қалушы еді. Асыл ер шен тағып, шекпен кигендерге «не бүлдіріп жібереді дейсің, көптің ішіндегі бір азамат қой», деп оларға тоқтау айтады екен. Енді кім біледі, бір үмітім анау Нұрпейісте ғана қалып тұр», деп өзінің Қонаевтар туралы кітап жазғанын, сол арқылы алыптар әулетімен араласып, өзінен бұрын ұлтына септігі тиіп жүргенін айтқаны бар еді.
Сол тұстағы зиялы қауымның сан саладағы осындай тірлігі тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдарына іргетас болып қаланып, септігін тигізді десек, қателесе қоймаспыз. Себебі, елдігімізді алған күннен бастап тұсалған тіліміздің тиегі ағытылғанда, ұлттық дүниелеріміз құстай қанатын қаққанда, бұрыннан басталған жақсы іс жалғасын тауып жүре берді. Оған дейін ұлтым, жұртым деген азаматтар саясатта халық пен үстем биліктің арасында екі оттың ортасында жүргендей күй кешсе, енді олар ұлт қызметіне бел шешіп кірісті. Солардың қатарында біз мақалаға арқау етіп отырған Нұрпейіс Қасымұлы да бар еді. Ол Алматы қаласының білім басқармасына үш рет келіп, үш рет кетті. Келуі мен кетуінің артында сансыз сұрақ қалатын.
Нұрекең білім басқармасына бастық болып отырғанда жаңа ғимараттар қазақ мектебі мен қазақ балабақшасына берілетін. Бұл қалай дегендерге қандастарының ЦК-дан бастап, біраз мекемені «бомбылаған» арыз-шағымын көрсетіп, құтылып кетіп отыратын. Мұндай ішкі есебі бар «ұлтшылдық» ол кезде жоғарыға ұнай қойсын ба? Есебін тауып, азаматты жылы орнынан жылжытып жібереді. Бірақ адамдығы мен адалдығына, іскерлігіне, жұртпен тіл табысып кететін мені кем, алды кең кемелдігіне тәнті болған басшылар, қаладағы дау-шарды тоқтату үшін Нұрекеңді орнына қайтадан әкелетін.
Нұрпейіс Қасымұлымен әңгіме-дүкен құрудың өзі бір ғанибет еді. Естігенін өмір бойы ұмытпайтын. Қалтасында телефон жазатын блокнот болмайтын. Таныс-білістің мекен-жайын, телефонын сұрасаң шарасы кең көзін аударып-төңкеріп тұрып сарт еткізетін, «Бәрі мида тұру керек», дейтін. «Шарасы кең басыңызға компьютер орнатып алғансыз ба?» десек, риясыз жымиып алып, «Компьютер да адам миының жемісі емес пе?!» деуші еді. Халық ауыз әдебиетінің небір үлгілерін жатқа айтатын. Ауызекі әңгімеге шешен, шебер еді. Аяқ астынан сөз тауып, қысылтаяңнан жол салып шығып кететін. Ол кісінің аузынан шыққан небір халықтық әңгімелерді қазақтың Ахаңы – Ақселеу Сейдімбек жазып алып жүретінін білуші едік. Кейін «Қасымовтан қалған» өлең мен қара сөз деп кітаптарына қосыпты. Соны оқып отырғанда зерделі жандардың зеректігіне тәнті болғандайсың.
Кеңес дәуірінде Алматыда қазақ мектебін ашу шаңды дауылдан кем болмайтын. Бір жылы қазіргі Мүсілім Базарбаев атындағы №138 мектепке қатысты тартыс туып, Шона Смаханұлы қаумалаған халықты ЦК-дағы мықтыларға бармаса, бұл арада шешілмейді деп қырандай шаңқ ете түскенде, талантты жазушы Жақсылық Түменбаев «Сендерде қан жоқ!» деп қалғанда Нұрағаң жанары жарқ етіп, қатарластарынан жарты қадам алға озып: «Менде қан бар, менің тілім түзу. «Білімділіктің ең басты факторы туған тілде сөйлеу мен оны сыйлаудан басталады» деген ғой Гегель. Сол секілді қазақ тілін сыйлауға келгенде мен кем де, кенде де емеспін, бірақ биліктің бишігі сіздер баратын жақта», деді именбей. Сондағы ол кісінің баратын жерлеріңіз деп тұрғаны ЦК-ны меңзегені еді.
Тәуелсіздіктің тұсында Нұрпейіс Қасымұлы қайтадан білім басқармасына оралды. Ендігі жерде ол ұлт мектебіне деген қызметін ашық жүргізді. Бір жолы жаңа мектеп жайы жөнінде өтінішімізді айтып барғанда: «Енді ықтасынға жүгірмейміз. Анық қадамға барамыз. Дәл бүгінге дейін 25 қазақ мектебі жұмыс істеп жатыр. Бұл аз. Ең болмағанда 3-4 жылдың көлемінде 50-ге жеткізуіміз керек. Оның жоба-жоспары, міне!» деп қаланың қай тұсынан жаңа мектеп, балабақша салынатынын, аралас білім ұяларын қазақ мектептеріне көшірудің жай-жапсарын алдымызға тартқан еді. Ол кезде бір білім ұясына арналған ғимараттың есігін екі жағынан шығарып, қазақ және орыс мектептерін ашу үрдісі кең қанат жайған еді. Ол өз жемісін берген. Сондай білім ұялары әлі жұмыс істеп жатыр. Ашылған мектепке ұлт зиялыларын, әсіресе, ақын-жазушыларды өзі бастап барып: «Сіздердің аттарыңызды, шығармаларыңызды біліп қана қоймай, жылы жүздеріңізді де көрсін», дейтін. Жақсының осындай үлгісі тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында тіпті ерекше көрініс тауып еді.
Нұрпейіс Қасымұлы қарапайым ауыл мұғалімінен сол замандағы ЦК-ның лауазымды қызметіне, Білім және ғылым министрлігінің комитет төрағасына, қалалық, облыстық білім басқармаларының бастығы дәрежесіне жеткенін замандастары жақсы біледі. Өмір жолы сан тарау ғой. Бір кездері жұмыссыз да қалып қойғаны бар. Ел сыйлаған асыл азаматқа сол тұста Алматы облысын басқарған З.Нұрқаділов жасытпай жанына шақырып, облыстық білім басқармасына жетекшілік жасағанынан хабардармыз.
«Абайдың алыптығы қылкөпірдің үстінде тұрғандығы, екі қолымен, екі өмірмен алысқандығы», деп ұлы Мағжан ақын айтқандай, кеңес дәуірінде, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ұлттың тілі – жұрттың болашағы деп түн ұйқысын төрт бөлген асыл азаматтарды анда-санда еске алып отырсақ, бұл кейінгіге үлгі болары сөзсіз. Себебі, өткенсіз бүгін болмайды. «Бұл қоғам – кешегі қоғамның баласы, ертеңгі қоғамның атасы» деп Ахмет Байтұрсынұлы бекер айтпаса керек. Ендеше, сол өткен кезеңнің асыл азаматтарының қатарында қазақ біліміне, тіліне, рухани құндылықтарына ерекше сергектік танытқан Нұрпейіс Қасымұлы да болып еді. Ол кеңес дәуірінде қалалық білім беру ісін жетілдіруге күш салса, тәуелсіздік тұсында министрліктегі орта білім комитетіне басшылық жасап, бүкіл Отанымыз бойынша білім ұяларын егемендік талабына қарай қайта құру ісіне өзінің өлшеусіз үлесін қосты. Ендеше, осындай жаны жайсаң жанның еңбегін әркез есте жаңғыртып отырсақ, нұр үстіне нұр болар еді.
Сүлеймен МӘМЕТ.