Пассионар

Сейсенбі, 9 қазан 2012 7:12

Еуразия идеясымен тарихи сананы қайта жаңғыртқан орыс ғалымы Л.Н.Гумилев туралы ойлар

Биыл аса көрнекті тарихшы, түркітанушы, географ, этнограф Л.Н.Гумилевтің туғанына 100 жыл толды. Бұл мерейтойға байланысты республикамызда, таяу шетелдерде түрлі шаралар басталып та кетті. Мысалы, 1-2 қазан күндері Санкт-Петербургтің әйгілі Таврия сарайында ТМД-ның Парламентаралық ассамблеясы мен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті бірлесіп ұйымдастырған ғалымның өмірі мен шығармашылығына байланысты ғылыми жиын өтті. 10-11 қазанда елордадағы ғалымның атын иеленген оқу орнында халықаралық Еуразия ғылыми форумы болады.

Сейсенбі, 9 қазан 2012 7:12

Еуразия идеясымен тарихи сананы қайта жаңғыртқан орыс ғалымы Л.Н.Гумилев туралы ойлар

Биыл аса көрнекті тарихшы, түркітанушы, географ, этнограф Л.Н.Гумилевтің туғанына 100 жыл толды. Бұл мерейтойға байланысты республикамызда, таяу шетелдерде түрлі шаралар басталып та кетті. Мысалы, 1-2 қазан күндері Санкт-Петербургтің әйгілі Таврия сарайында ТМД-ның Парламентаралық ассамблеясы мен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті бірлесіп ұйымдастырған ғалымның өмірі мен шығармашылығына байланысты ғылыми жиын өтті. 10-11 қазанда елордадағы ғалымның атын иеленген оқу орнында халықаралық Еуразия ғылыми форумы болады. Еуразия ұлттық университеті осы мерейтойға арнап «Лев Гумилев» энциклопедиясын (бас редакторы Е.Б.Сыдықов) және түркітанушының мұрасын әр тұрғыдан саралаған 12 кітап жариялады. Бұл күндері аталған оқу орнында «Л.Н.Гумилев онкүндігі» үлкен табыспен өтіп жатыр. Мұның бағдарламасында қарапайым эссе жазудан бастап, ғалым өмірі туралы спектакль қоюға дейінгі қызықты ізденістер бар.

Халқымыз: «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өл­мейді» деп бекер айтпағаны та­ғы да расталды. Студент күні­мізде қолдан-қолға көшіп, тоз-тозы шыққан Лев Гуми­лев­тің «Ежелгі түркілер» («Древние тюрки») атты кітабын құ­ныға оқитынбыз. Кеңестік жы­лымықтан кейін 1967 жылы жа­рияланған осы еңбектің ше­кесінде «КСРО-да тұратын түркі бауырларыма арнаймын» деген автордың сөзі тұратын. Сондай-ақ кітаптың бір сіл­темесінде «Лев Гумилев бұл еңбекті 24 жыл жазды» деген дерек те болатын.
Большевизмнің қанды шең­геліне ілінген ақын Николай Гумилев пен нағашысы Алтын Орда жұрағатымен ұштасатын ақын Анна Ахматовадан туған Л.­Н.Гу­ми­левтің ауыр да азапты жолы бір­ың­­ғай ғылымға арналды. Ата-анасы мен өз көз­қарасы үшін бірнеше мәрте қуғын-сүргінге ұшырау (бізде­гі Қарлагта отырғаны да бар), ресми ғылыми мекемелер тарапынан көзі тірісінде де (географиядан қорғаған докторлық диссертациясы бекітілмеген), өлген­нен соң да (РФ-да әлі күнге оған қырын қарайтындар жетіп артылады) мойындалмау, дана Абай айт­қан «екі күймек бір жанға әділет пе» дегеннің кері болып шығады.
Лев Гумилев шын тарихқа ынталы әлем мен түркі жұрты үшін кім? Біріншіден, әрине, ол кеңес­тік идеология­ланды­рылған «ғы­лым» үшін «ноқта­ға басы сыйма­ған» ғалым. Оның ғылыми тәжі­рибе алаңы «одақтық шеңберден» асып кетті. Екіншіден, шартты атау­ға ие түркіге дейінгі, түркіден кейінгі тарих қатпарларын қай тұрғыдан зерттеуге болатынын айқындап, өзі сол бағыт-тақы­рыптарды батыл қаузаған зерт­теуші. Үшіншіден, ол дерек-дә­йек жетегіндегі көп ғалым­ның бірі болмай, «пассио­нар­лық теория» (жеке тұлға мен ұлттың ішкі серпілісінен туындайтын сапалы өзгерістерге байланысты құбы­лыс) секілді адамзат дамуының тамыр бүл­кілін әдіснамалық тұр­ғыдан сараптай алған ғұлама.
Тарих деген өте нәзік және шетін нәрсе ғой. Біреу үшін қуа­ныш болған оқиға – біреу үшін қайғы немесе керісінше. Әдетте, біз Ресей империя­сының түркі халықтарын отарлау үдерісі ХV ғасырдан бас­талғанын айтамыз. Солтүстік көршіміздің адуын реформатор патшасы І Петрге адамзат тарихы түрлі баға береді. Ресей Федерациясы Қазан қаласы­ның мың жылдығын тойлайтын 2005 жылы қатты тығырыққа ті­релді. Татар зиялылары тарихи қалада достық рәуіштегі Санкт-Петербург көшесі бойына орнатылуы жоспарланған І Петр ескерткішіне үзілді-кесілді қар­сы шықты. Әрине, қазір ХVІІІ ғасыр емес, демократия заманы. Сонд­ық­тан би­лік ха­лықпен есептесті. «Патша ор­нына кім­нің ескерткіші тұр­ғызылды?» дейсіз ғой. Лев Гу­­милевтің! Орыс-татар қа­рым-қ­а­тынасы­ның күрделі тұ­сына тарих осылай патшаны ғалымға жеңгі­зіп, нүкте қой­ғызды.
Л.Н.Гумилев қаламынан туған «Ежелгі түркілер», «Ежел­гі Русь және Ұлы дала», «Қиял патша­лығын іздеу», «Каспий айнала­сын­­дағы мың­жыл­дық», «Ғұн халқының тарихы», «Ежелгі Тибет», «Хазарияны ашу», «Жердің этно­генезі мен биосферасы», «Русь­тен Ресейге дейін», «Қы­тайдағы ғұндар», т.б. зерттеулерден бастап «Қысқы ертегі», «Күзгі ертегі» көркем шығар­маларына дейін жоқ іздеген ізгі ниетті білімдардың арманы, көңіл-күйі, парасаты, тұ­жырымы аңғарылады.
Солардың ішінде, әлбетте, бізге жақыны – ғұн, түркі, дала тарихы мен тағдырына қатыс­ты жазғандары. Бұл ретте түркіта­нушы Еуразияның шек­сіз де шетсіз даласына басыл­ған мөрдей із қалдырған көш­пелі халық­тардың адамзат тарихындағы орнына әділ баға беруге жұмылады.
Көшпелілер өркениеті – өзіндік қайталанбас ерекшелігі бар дербес әлем. Ол – шығыс өркениетіне де, еуропалық өр­кениетке де ұқсамайтын дара құбылыс. «Көшпелілік» тарихи құбылыс ретінде әлемдік тарихтан өзіндік орнын алғаны даусыз. Әдетте, бұл ұғым қазақ тари­хының арғы бастауларымен астасып, әрі мақтаныш, әрі толғаныс сезімін тудыратыны белгілі.
Тарихи санада «Ұлы даланы» қайта жаңғыртқан санаулы ғалымдардың бірі – Лев Николаевич Гумилев деп айтуға толық негіз бар. Қайта жаңғыртты деуіміздің себебі, бұл тарихи құ­былыс кеңестік дәуірдің идеоло­гиялық талаптарына сәйкес зерттеу орбитасынан шығып қалуына байланысты соңғы кезеңдерге дейін өзінің объективті бағасын ала алмай келді. Зерттеу нысанына айналғанның өзінде көшпелі­ліктің әлемдік өркениеттегі орны мен рөлі біржақты тү­сіндірілгені белгілі. Кеңестік таптаурын кезеңдегі идеоло­гия­лық қысымға қарамастан Л.Н.Гумилев көшпелі халық­тардың тарихы, мемлекет­тілігі, этникалық тегі, мәдениеті туралы кешенді зерттеулерін ғы­лыми-мәдени қауымға ұсынды.
Рас, «Ұлы дала» термині – шартты ұғым. Алайда оны Лев Гумилев дәл уақытында, халық арғы тарихқа шөліркеген сәтте ғылыми айналымға қайта ен­гізді. Өйткені, тарихи көшпе­лілік пен «Ұлы дала» ұғым­дары – бір бірін өзара толық­тырып, сабақтасып тұратын егіз түсініктер болатын.
Ұлан-ғайыр аумақты алып жатқан далалық белдеудің ұлы­лығы неде еді? Далалық аймақты мекендеген көшпелі халықтар тарих пен өркениет­тің көшінен қа­лып қойды деп есептеген еуро­центристік тұ­жырым үстем болып тұрғанда, байырғы ғұн, түркі ұрпағының өңір мен әлемдегі елеулі мәртебесін Лев Гумилев неден байқады?
Әйгілі ғалымның тұжыры­мы бойынша, кез келген ха­лықтың тарихы оны қоршаған орта тарихымен бірлікте зерт­телуі тиіс. Яғни, көшпелі халық­тардың өзіндік ерекшелігі олар­дың өміріне негіз болған дала­лық ландшафт арқылы сақталып қалды. Адамдар дала­ның өсім­дік және жануарлар әлемінің құрамдас бір бөлігі ретінде біте қайнасып кеткен. «Сондықтан да егіншілікпен айналысатын ха­лықтардың өркение­тіне қа­тыс­ты зерттеулермен са­лыс­­тыр­ғанда, көшпелі халықтар­дың тарихын байыптау барысында Орталық Азияның табиғи жағ­дайына көбірек көңіл бөлуге тура келеді», деп ой түйіндейді.
Л.Н.Гумилев ұшы-қиыры жоқ, жазы ыстық, қысы суық қа­таң континентальді климаттық ерек­ше­лігі бар даланы жадағай һәм дәлелсіз «ұлы» демейді, кері­сінше, салыстырмалы түрде тұр­мыс-тіршілік пен шаруашы­лыққа қо­лайсыздау табиғи ортамен үй­лесімді өмір сүрген, сол даламен жарасқан, қайталанбас да­ла­лық өркениет пен мемле­кеттілігін қа­лыптастырған көш­пелі халықтар­дың елдік парасат-пайымын ғы­лыми жүйеде дәлелдей алды.
Түркітанушы-ғалым «Ұлы дала» құндылығын дәлелдеу үшін ең алдымен, «көшпелі ха­лықтар өзін­дік мәдениетін, мем­лекеттілігі мен тарихын қалып­тастыра алмады» деген еуроцен­тристік тұ­жырымға ашық қарсы шықты. Бұл ол кезде ашық күн­де ойнаған найзағайдай құбылыс еді. Мәсе­лен, Лев Гумилев «Қы­тайдағы ғұндар» («Хунну в Китае») атты еңбегінде: «XIX ғасыр бізге да­мы­ған өрке­ниетті тек оты­рықшы халықтар жасады, ал Орталық Азияны тоқырау немесе тағылық, жаба­йылық жай­лап жатты», деген тұ­жырымды мұра етіп қалдыр­ды. Бұл тұжырымның сора­қылығы оның қате екенді­гінде ғана емес, оны сынауға да жарамайтын ғылыми же­тістік ретінде ұсыны­луында еді», деп жазады. Бұл пі­кірін сабақтай келе, ол төмен­дегі­дей ой түйіндейді: «Оларды ойлануға мәжбүр ету үшін күшті, дау тудырмайтын әрі көрнекті уәж керек еді. Ондай уәжге Алтай мен моңғол қорғандарынан табылған қол­­өнер бұйымдары ұсынылды. Ол бұйым­дардан қытай, иран немесе эллиндік өнердің нұс­қаларын іздеу ешбір нәтиже бермеді. Біздің заманы­мыз­ға дейінгі I мыңжылдықтағы көш­пенділер мәдениеті өзін­дік ерек­шеліктерге ие болды. Бұл мәдениет еуропалық, үнділік немесе қы­тайлық мә­дениеттер секілді өрлеу мен құлдырауды басынан өткерді, яғни қай­сы­бір еуропалық ғалым­дардың болжағанындай тоқырауда емес, даму үстінде болды».
Орталық Азия көшпелі­лері Қы­тай, Иран сияқты ел­дердің мәдениетіне мүлде ұқсамайтын, өзіндік мәдени құндылықтар қалыптас­тыр­ғаны және ғұн, түрік, моңғол тайпаларының мал шаруа­шы­­лығына негізделген тұ­рақ­­ты өмір салтын, техникасы мен рухани мұрасын, мем­­лекеттілігін қа­лып­тас­тырға­ны белгілі. Бірақ та үнемі қытай халқымен тығыз қа­рым-қатынаста болған көш­­пелілер олардың не жазуын, не әлеуметтік институттарын, не әдет-ғұрып­та­ры мен салт-дәстүрлерін қабыл­да­май, өзіндік ерекшелік­терін сақ­тап қалды. Л.­Н.Гумилев көшпелі­лердің этно­гра­фия­лық өзіндік ерекше­ліктерінің сақталып қалуы, ең алдымен, олардың дала­лық ланд­шафт­қа бейімделген шаруа­шылық жүргізу әдісіне байланысты болғанын атап көрсетеді. Мұ­ны ол көш­пе­лілер өркение­тінің белгісі ретінде негіздеп айқын­дады.
Л.Н.Гумилев барлық дер­лік ғылыми-танымдық ең­бектерінде көшпелі халық­тар­­дың төлтума мәдениеті мен мемлекеттілігі болды деген тұжырымды дәлелдеп отырады. «Каспий ай­нала­сын­дағы мыңжылдық» («Тысячелетие вокруг Каспия») атты еңбегінде авторлық көз­қарасын дәлелдей келе: «Еу­разияның далалық халы­қ­тары – Русь пен Тұран ры­царлық Еуропадан, ойшыл Үндістаннан және білімді Қытайдан ешбір кем түс­пей­тін өзіндік мәдениетке, ерлік пен сенімділік дәстүріне ие болған еді. Көшпелі түркі­лер­­дің «тағылығы», шығыс славяндар­дың «артта қалған­дығы» туралы әңгімелер крест жорығы дәуірін­дегі дип­ломаттардың ойдан шы­ғарған және ХХ ғасырға де­йін жалғасып келген жалған жаласы», деп жазды.
Сонымен бірге, жаңашыл ғалым «Ежелгі түркілер» атты іргелі зерттеу еңбегінде: «Түркі халықтары өз мәде­ниетін Қытай, Иран, Византия және Үнді мәде­ниетіне қарсы қоя алды», деп ғылыми мәсе­лені жаңа арнаға бұрды. Осы орайда ол: «Осынау ерекше дала мәдениетінің терең тамыры мен ежелгі дәстүрі бар, алайда отырықшы елдердің мәдение­тіне қара­ғанда елеусіз, ескеру­сіз қал­ды», деп ресми тарих­тың біржақ­тылығын түзетуді нұс­қады.
Еуроцентристік теорияның негізсіздігін ғылыми тұрғыда дә­лелдеген Лев Гумилев оған қарсы еуразиялық полицентризм тұжы­рымдамасын ұсын­ды.
Еуразиялық полицентризм әлем орталықтарының көп екен­дігін айқындайды. Еуропа – әлем орталығы, бірақ Палестина да – әлем орталығы. Ибе­рия мен Қы­тай да сол сияқты орталықтар. Яғни, ондай орталықтар көптеп саналады. Ғалым өркениет дамуына адамзат тұтас қатысқанын жү­йелі жеткізеді.
Сол Л.Н.Гумилев айтқан еу­разиялық полицентризм тұ­жы­рымдамасына тереңірек зер салатын болсақ, Ұлы дала соның нақ ортасында тұрға­нын айқын аңғарамыз.
Ғалым ғұн, түркі тұқымы табиғатпен үйлесімділікте мекендеген даланың тарихи мәр­тебесін дәлелдеу үшін көшпелі халықтар мемлекеттілігінің пай­да болуы мен дамуына терең талдау жасады. Ол бұл ретте мемлекеттілік пен елдік туралы зерттеулерін кешенді түрде өркениеттік өлшемдер теориясы негізінде жүзеге асырды.
Археологиялық, жазба, тари­хи-мәдени, этнологиялық және тарихи-географиялық де­ректерді жан-жақты талдау аясында Л.Н.Гумилев көшпелі халық­тар­да мемлекеттіліктің берік негізі болғандығын дә­лелдеді. Түркі­танушы мемле­кет­­тіліктің қалып­тасуы мен дамуы мәсе­лелерін негізінен ғұндар мен түркілердің этносаяси тарихы тұр­ғысынан зерттеп-зерделеді .
«Ғұн халқының тарихы» («Ис­тория народа хунну») атты еңбе­гінде ғалым: «Біз мына мәселенің мәнісін түсінгіміз келеді: қалай­ша саны аз көш­пелі халық толық жеңіліп, жо­йылғанға дейін бір­неше ғасыр бойы өзіндік ерек­шелігі мен тәуелсіздігін сақтап қалуға мүм­кіндік берген елдік ұйы­суы мен мәдениетін қа­лып­­тастырды? Бұл халықтың күші неде еді және неліктен ол сарқылды? Көршілері үшін ғұн­дар кім еді және олар ұрпақ­тарына не қалдырды? Біз бұл сұрақтардың жауабын таба отырып, адамзат тарихында ғұндар­дың алатын орнын дұ­рыс ай­қындай аламыз», деп арғы тарихымызды зерттеудің әдіснамасын байыптады.
Көшпелілер мемлекеттілігі – адамзат тарихындағы өзіндік ерекше даму үдерісіне негіз­делген құбылыс. Біздің зама­ны­мызға дейінгі III ғасырдан бастап біздің заманның XIV ғасырына дейінгі тарихи дә­уір­де Еуразияның дала­лық ай­мақтарында, Ұлы Қытай қор­ғанынан Каспий теңізіне дейін скиф-сақ, ғұн, моңғол сияқты көшпелі халықтар мен олар­дың үрім-бұтағы негізін сал­ған жиырмадан астам мемле­кеттік бірлес­тіктер өмір сүріпті. Бұл бірлес­тіктердің барлығы мемлекет­тілікке тән атрибуттары бар саяси ұйым ретінде, белгіленген аумақ­тық шекарасымен, ерікті немесе тұрақты әскери күшімен, ордасы белгілі шаньюй, қаған немесе хан билік еткен айқын әскери әкім­шілік бірлігімен, көршілес елдермен диплома­тия­лық байланыстары қалып­тасқан елдік жүйе ретінде қалыптасып дамыды.
Еуразия кеңістігіндегі бұл көшпелі мемлекеттер әлемдік тарихи үдерістерге ықпал етіп, терең із қалдырғаны тарихи шындық. Мәселен, Сақ, Ғұн, Түр­кі қағанаттары мен орта­ғасырлық Қыпшақ, Шыңғыс­хан империя­сының әлемдік өркениет пен мемлекеттер тарихында алар орны ерекше.
Түркітанушы-ғалым, этнограф, географ Л.Н.Гумилевтің тарихшы есебіндегі үлкен ғылыми миссиясы осындай түр­кінің арғы-бергі дүниесін­дегі мемлекеттік, елдік құр­лым­дары туралы тұжырым­дамалы ой-пікірді жүйе­ле­уін­де, талдауында, қорытын­ды­лауында дер едік.
Сондай-ақ әрқашан ізденіс үс­тінде жүрген ғалым Оң­түс­тік Сібірде, Моңғолияда және Орта Азияда жүзеге асырыл­ған архео­ло­гиялық зерттеулер нәтижесі жақын уақытта ежел­гі түркілердің өнері туралы мол дерек беретінін де болжап жазып кетті. Дегенмен, зерт­теу­­шіні Ұлы Дала тұрғын­да­рының материалдық мәдение­тіне қарағанда, қоғамдық бол­мысының күрделі формалары мен әлеумет­тік институттары, атап айтқанда, аймақтық-басқару жүйесі, шен­дер­дің иерархиясы, әскери тәртібі, дипломатиясы, көрші елдердің идеологиялық жүйесіне қарсы қоя алатын айқын дүние­та­нымының болуы қайран қал­дырғанын байқаймыз.
Л.Н.Гумилев көзі тірісінде байырғы Түркі қағанатының жал­ғасы ретінде Қазақ еліне, оның даңқты перзенттеріне аса жана­шырлықпен қара­ға­нын біле­міз. Бұған пассионар­лық тұрғыдан Кенесары хан туралы айтқан пайымы, Қазақ­стан­ның баянды бола­шағы жөнінде айқындаған болжауы дәлел бола алады. Сонымен бірге, республикамыздан арнайы барып, кездесіп тұрған Алан Медоев, Ақселеу Сей­дімбек, Ға­ділбек Шалахметов, т.б. тұл­ға­ларға ақыл-кеңес бер­гені, 80-жылдары Алма­тыға арнайы келіп, жас ізде­нуші-зерттеу­ші­лердің алдында дәріс оқығаны – айта қалар­лықтай факт.
Бәріңізге белгілі, елорда Ақ­молаға көшер алдында бо­лашақ Астананың ғылыми-мә­дени әле­уетін қалыптас­тырып, дамыту үшін Елбасымыз Н.­Ә.Назарбаев осында бұрынғы педагогика институты мен құрылыс институты негізінде Еуразия универси­тетін құру ту­ралы арнайы Жарлық шы­ғарған-ды. Сонда Ұлт көш­басшысы Арқа төсін­дегі ай­рық­ша бағыттағы оқу орнына Л.­Н.Гумилев атын ұсынды.
Уақыт бұл шешімнің са­лиқалы парасаттан туындаға­нын дәлел­деді. Қазір Л.­Н.Гу­ми­лев атындағы Еуразия ұлт­тық университеті әлемге танымал оқу орны болып қалып­тасып, мұнда түркітанушы ға­лымның мұражайындағы түп­нұсқа жәдігерліктер Ота­ны­­мыз­дың ғана емес, әлемнің рухани игілігіне айналды.
Сонымен: «Әрбір халық­тың тарихы мен мәдениеті қайта­ланбас мәнге ие, сондық­тан ұлт­тарды мәдениетті немесе мәде­ниетсіз, дамыған немесе артта қалған деп бөлудің ешбір негізі жоқ», деген Л.Н. Гумилевтің ғы­лыми тұжы­рымы, Кеңес өкіметі тұсында мойындалмаса да, тәуел­сіздік таңы нұрын төккен шақта өмір­шеңдігін көрсетті. Тіпті осындай батыл пікірлер тә­уел­сіздік туралы тегеурінді ой­лардың, тұ­ғырлы істердің тә­уекелшіл­дігін арттырды дей аламыз. Сол үшін де Л.­Н.Гу­ми­лев тұлғасы уақыт өткен сайын биіктей түседі деп есептейміз.
Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ,
Нұрбек ШАЯХМЕТОВ,

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
профессорлары.