«Бізде сын жоқ!» деп байбалам салмастан бұрын...

Руханият • 16 Мамыр, 2019

«Бізде сын жоқ!» деп байбалам салмастан бұрын...

Қай заманда болсын әдеби сынға ешкімнің көңілі толған емес. Сын деген – әдебиеттегі ауыр әрі жауапкершілігі зор сала. Оның үстіне қазіргідей мәдениеті жалаңаштанған, бағлан өнердің бәсі тобырлық деңгейге түскен қоғамда биік өнер мұраты, талғам таразысы туралы сөз қозғаудың өзі қызық. Сосын сын қабылдау мәдениетін меңгермеген, әдебиеттегі ағалар ортасын көрмеген, академиялық мектептен өтпеген шеттерінен жұлдыз ауруына ұшыраған құдай-жұлдыздардың (бұл жерде қазіргі әдебиеттегі жас буын хақында айтып отырмыз) ешкім түсіне алмайтын «тіліне», көркемдігі солғын, бояуы жоқ һәм туған әдебиет дәстүріне жат, «селт» еткізе алмайтын жансыз жазбаларына жанашырлықпен сын айтып, талғам таразысына тартсаңыз, олардың табынушы фанаттары соңыңа ит қосып, балағыңа жабысып жатса, бұл әділдік пе?! Тіпті мұны тобырлық сананың салтанат құрып, гүлденіп тұрғанымен түсіндірсек те, жазған шығарманы әділ сынап, шынайы бағасын берген сыншыны туынды авторының өзі түсіне алмауы, бірін-бірі түсінісе алмауы, қабылдамақ түгілі өре түрегеліп, қарсылық танытатыны қалай? Бұдан кейінгі сындарыңды баспасөз бетіне шығартқызбайтын «құдірет» бар соларда! Ең қызығы сол – әдеби сайттарға жариялатсаң, министрліктегі немесе басқа да билік тізгініндегі тамыр-таныстарына айттырып, мақалаңды алдыртып тастайды. Сонда сын кімге керек? Не үшін керек? Ең маңызды мәселе осы болуы тиіс!

Сөздің әділіне келер болсақ, әдеби сынның сипаттамалық шолу, рецензия, полемикалық реплика, әдеби портрет, библиографиялық ескертпе, әдеби-сыни диалог, коментарий эсселі түрлері болады. «Әдеби сын жоқ» дейтіндер сын саласының осындай түрлері бар екенін жете білмейді! Сын деген біреуді қаралау, иә болмаса тұқырту емес, шығарманы сүйектеп, жіліктеп талдау емес пе еді. Туындының тақырыптық-идеялық, стильдік-жанрлық һәм көркемдік сапасын, поэтикалық қуатын, тілдік ерекшелігін аша көрсететін сын мақалалар мен зерттеулер көп жазылу үшін сыншыға қомақты әрі лайықты қаламақы қою керек. Мысалы, бізде қазір әдеби байқау, мүшәйра көп. Бірақ әдеби сынға, әдебиеттану мәселесіне арналған поэтикалық байқау бар ма? Әрине, жоқ. Түйткілді сын саласының даму тенденциясына арналған не конференция, не семинар ұйымдастырылмайды. Әр сыншы өз қазанында өзі қайнап жатыр. Сыншыны материалдық тұрғыдан қолдамаса, қаламақы алмаса нарық заманында тегіннен тегін жұмыс істеу, жүйке жұқарту, босқа уақыт «өлтіру» кімге керек?! Ал әдебиетке адалдық танытып, жанашырлықпен диагноз қойып, кейде ащылау сын айтып жатқан сыншыға қоқан-лоқы көрсетіп, жанын жаралаймыз. Сондағысы олар біреудің сойылын соғып, қарсы тараптың сөзін сөйлеп жүр деген жалған пікір, қате көзқарастың салдары. Сонда сыншы қайтпек керек? Әдебиетші ағайындарымыз «Бізде сын жоқ!» деп байбалам салмастан бұрын осы жағын ескергені жөн болар...

Әдеби сынның жүгін көтеріп жүрген аға буын, орта буын сыншыларымыз өздерінің миссияларын орындады. Оларды әдеби орта жақсы біледі. Үлкен буынның көбі маңдайға басқан сыншымыз деп Амангелді Кеңшілікұлын жеке-дара атап, көрсетіп жатады, ал Әбекең елуді еңсеріп кеткенін есептесек, автоматты түрде жастар қатарынан шығып қалады. Және бір айтарымыз: А.Кеңшілікұлының шығармашылығында әдеби сынға қарағанда әдебиеттану бағытындағы зерттеу еңбектер мен лирикалық эссенің рөлі басым. Тәуелсіздіктен кейін қаумалап өсіп келе жатқан жастардың арасында да әдеби сынға, әдебиеттану мәселесіне ден қойып, шұғылданып жүрген қыз-жігіттер бар. Мәселен, бүгінгі әдебиет сынында хал-қадари қызмет етіп жүрген, талғам мен талаптың, сапа мен эстетиканың міндеттеріне адал қарайтын сыншылар арасынан публицистикалық шолуға Анар Қабдуллинаны (Кейде өзін Қабылқақ деп те атайды), рецензия жазуда Заңғар Кәрімханды, текстологияға, мәтін мәселесіне және өлең табиғатын ашуда Бауыржан Сегізбаевты, проза жанрының проблематикасын саралауда, сюжет пен композицияны, образдар жүйесін талдауда Айнұр Төлеуді, әдеби портрет арқылы шығарманы тану, бағалау барысында Әлібек Байбол мен Бағашар Тұрсынбайұлын ерекше атап өтуге болады. Жиі болмаса да, ара-тұра әдебиет сынында мінез танытып қоятын Айбек Оралхан, Алмас Нүсіп, Қозыбай Құрман, Ерболат Қуатбек деген жігіттер де бар. Сосын өзіміз де осы саланың төңірегінде жүргендіктен оқытушылық қызметімізбен қатар әдеби шолу, рецензия, портреттік мақала, сипаттамалық сараптама жазып тұрамыз. Не десек те, уақыт-сыншы бәріне өзі төреші ғой...

Елдос ТОҚТАРБАЙҰЛЫ,

балалар жазушысы, зерттеуші, «Дарын»Мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты