Ең өкініштісі, Әмірхан енді жаңа шығарма жазбайды. Сол ғана қиын.
* * *
(Әмірханның әулеті)
Әмірхан ҚазМУ-дің журналистика факультетіне 21 жасынан асып, оң-солын таныған кезінде түсті. Оңы-солын танығаны былай тұрсын, Әмірхан сол кездің өзінде дайын әдебиетші болатын. Әдебиет, поэзия туралы түсінігі қалыптасқаны, әдебиетші болсам деген айқын мақсаты болғаны бүгінгі уақыт биігінен тіпті анық байқалады. Әскер қатарында жүргенде-ақ оны жолдастары «поэт» (ақын) деп атап кетіпті.
– Әмірхан, әлем әдебиетін, ондағы түрлі ағымдарды, кімнің кімге әсер еткенін жақсы білесің. Осының бәрін қайдан үйрендің? – деп сұрадым бірде.
– Мені әкем тәрбиеледі. Маған арнап кітапхана жинады. «Әуелі мынаны оқы, содан кейін мына ақын-жазушылармен танысып шық» деп маған бағыт-бағдар берген әкем Жұмабек, – деген еді Әмір.
...Қарап отырсаңыз, Әмірхан әкесі туралы көп жазыпты. Омар Һаям, Сағди, Жәми, Хафиздің жырларын ұлының санасына жасынан сіңіріп; «Жырдың пірі – Жұмекен» деп жасөспірім жырқұмарды ойлы өлеңге бұрып; «Ақыннан елге 2-3 жыр қалса болғаны» деп санға емес, сапаға назар аудартып; «алаңсыз әдебиетпен айналыс, бауырларың аман болса, күнкөрістен тарықтырмас» дейтін Жұмабек ақсақалға қазақ әдебиеті қарыздар шығар.
Ертеректе Қадыр Мырза Әлі баспаға келіп түскен бір ақын қолжазбасы туралы рецензия-пікірінде: «Сағат Әбдуғалиевке қызмет ету – әдебиетке қызмет ету» деп жазған екен. Сол сияқты Әмірханға, яғни әдебиетке оның бауырлары да бір кісідей қызмет қылды. Әмірханның көзінің тірісінде көзің тойып, уысың толып ұстайтын жалғыз жинағы – «Қасқыр Құдай болған кез» кітабын шығарып берді. «Осы кітаптың шығуына рухани қолдау, қаржылай демеушілік жасаған туған бауырларым Сапар, Ақжол, Ауажан, Ербол інілеріме шексіз алғысымды білдіремін. Нанын адал еңбекпен тауып жүрген оларға Тәңірімнің нұры жауғай!» деп еді ақын.
* * *
(«Ақынның құлағы өзінен 40 жыл бұрын туады»)
Әмірханды білетіндердің бәрі оның білімін, интеллектуалдық багажы мол болғанын мойындайды.
«Әдебиетші болам деген бала өз ұлтының және әлемнің ертегілерін, мифологияны, ежелгі грек аңыздарын, қасиетті кітап сюжеттерін кішкентай кезінде-ақ оқып тастауы тиіс. Өйткені сәби сана аңыз-мифті басқаша, шынайы қабылдайды, әсері өмір бойы ұмытылмайды. Әлем әдебиетіндегі ең мықты деген дүниелердің, мысалы Нобель сыйлығын алған шығармалардың сюжеті ешқандай да тың нәрсе емес, бар болғаны қасиетті кітаптардың оқиға желісін ғана қайталайды...» дейтін. Әмірханның өзі дәл осылай өскені айтпаса да сезіліп тұратын.
Әмірхан да солай.
Әмірхан шығармаларының тақырып аясы – он сегіз мың ғалам, уақыт кеңістігі – дүниенің жаратылысынан заманның ақырына дейін деуге болады.
Әмірхан бұл деңгейге оқумен, ізденумен – көл-көсір еңбекпен һәм ақындық түйсікпен жетті.
* * *
(«Әмірхан әлемі»)
Әмірхан ақын ба, ғалым ба?
Өзі пір тұтқан, көп жазған, талай мақаласын арнаған Олжас Сүлейменов туралы Әмірхан былай дейді:
«Бізде: «Басқаң тоқтап, ғалым айтсын» деген қисық ұғым бар ғой. «Олжекең бар болғаны ақын, болмаса аудармашы, ары кеткенде қоғам қайраткері. Ол неге лингвистикаға, неге арғы тарихқа барады?» деген секілді қасаң түсініктер бар. Олжекеңнің көтеріп жүрген тақырыптары өте күрделі. Адамзат тарихының түп негізін іздеу, соның негізінде түркінің де түп төркінін іздеу. Оған бара алатын ғалымдар қазақта жоққа тән. Өзбектер, мысалы: «Сендерде Олжас бар, қырғыздарда Шыңғыс Айтматов бар. Бізде ондай тұлға болмай қалды», дейді. Интеллектуалдық ортада, әдеби ортада, әлемдік әдеби ортада өзінің бағасын алып қойған ақын ол. Болашақта қазақ ақыны ретінде, қазақ ойшылы ретінде тарихта қалатынына ешқандай күмәнім жоқ...»
«Олжекең тасада қалып қойды. Еңбектері насихатталып жатқан жоқ. Уақытында «АЗиЯ»-сы үлкен дүмпу тудырған болса, кейінгі жазған сүйекті еңбектеріне әдебиетшілер тарапынан да, ғылыми орталардың тарапынан да ешқандай пікір айтылып жатқан жоқ. Не тісі батпайды, не жәй әншейін әуесқойлық деп есептейді. Мысалы, соңғы шыққан, орысшасы «Тюрки в доистории», қазақшасы «Атамзаманғы түркілер» деген кітабы мүлдем елеусіз қалды. Ал бұл сол «АЗиЯ»-ның жаңғырығындай еңбек екенінде дау жоқ» деп еді Әмірхан.
Жұмекен, Олжас Сүлейменов, Өтежан Нұрғалиев, Әуезхан Қодар, Зира Наурызбаева, Серікбол Қондыбай сынды интеллектуал ақындар мен ғалымдар түрен салып, түгендеген қазақы дүниетаным, мифтік мінез, ертегілік ес әлемінің бір өкілі – Әмірхан Балқыбек екендігі сөзсіз.
Түнгi аспандай көнемiн».
* * *
(«Ақын ажалы»)
Түгел түркінің түп-тамырына тартатын көкбөрі мифі мен қасқыр тотемі қайдан шықты? Түркі ұғымындағы құртқа мен Римдегі Капитолий қаншық қасқырының арасында қандай байланыс бар? Қисапсыз қолымен келіп Римді қамаған Еділ патшаның алдынан қол қусырып шыққан римдіктер туындағы қайқы қылыш таңбасының мәнісі не? Мұса пайғамбар мысырлық па? Мүде туралы фильмді кім түсіреді? Иуда кім, Иисус кім? Жамұха неге Шыңғысханға жау болды? Достоевский рухани жаңаруды Еуропаның сәнқой ілімсымақтарынан емес, неге өзінің қарапайым орыс халқынан және бір кезде бабалары мекен еткен қазақ даласынан күтті?! Махабхаратаның дүниеге келуіне мұрындық болған бабалары үшін қазақ балалары мақтана ала ма? Эхнатонның Күнге мадақ жыры Тәуратта қайдан жүр?!
Сөз жоқ, Әмірханның әр мақаласы қазақ тілінде жазылғанымен, оның нысанасы – берісі түркі жұрты, арысы адамзат тарихына қатысты болатын. Әттең, ат төбеліндей қазақтың ішінде бұл жазбаларды түсінген адам аз болды. Шәкәрім қажының Абай ағасы туралы айтқанындай,
«...тұрағы қазақ іші болғандықтан қадірі азырақ білінді. Олай болмағанда данышпан, хаким философ кісі еді. Қор елде туды да, қорлықпен өтті.» Аудиториясы кең тілдерге аударылса, ақын ұсынған гипотезалар назарға ілініп, талқыланып, талданар ма еді? Ақынға керегі де сол еді ғой. Меніңше, Әмірханды немқұрайдылық өлтірді.
* * *
(«Азанама»)
Әмірхан қапияда қаза болғанда көзіқарақты қазақ жұрты оқыс оқиғадан сең соққандай сенделіп кетті. Бар кезінде байқамай, жоқ кезінде жоқтайтын адами болмысымыз көрінді.
«Карл Маркс капиталистік қоғамды «Жаппай жезөкше қоғам» деп атаған, өйткені инженер де, ғалым да, суретші де, тігінші де өз қабілетін, өз талантын, өз еңбегін сатады. Маған 80-жылдардың ортасында бұл сын күлкілі көрінген. Өйткені біз өз талантымызды еңбек нарығында сата алған жоқпыз, біз құл едік. Идеология майданы жауынгерлерінің болашағы КПСС ОК-нің съездері мен пленумдарында шешілетін. Одан кейін ашқұрсақ еркіндік жылдары келді, сосын… «Жаппай жезөкше қоғам» да жетті...
Серікбол Қондыбайды аударған кезде 3-4 сағат жұмыстан соң миыңмен тас көтергендей шаршасаң да, уақытың бос кетпегеніне қуанып тұрасың. Мыңжылдықтарға саяхат жасап келіп, біздің әлемге қайта оралғандай боласың. Мейлі, аударған кітаптарың жылдар бойы шықпай жатсын, мейлі, еңбегің үшін тиын-тебенді екі жылдан кейін аларсың. Бірақ бұл Серікбол ғой. Ал кей кезде аударма жасап отырып, өзіңді интеллектуалдық жезөкшелікпен айналысып жүргендей сезінетінің бар. Клиент – қияли импотент, нақұрыс біреу. Бетіне бір түкіргің келгенмен, ақша да керек. Өзіңнен жиіркенесің, аяйсың өзіңді… сосын Марксті еске аласың. Сосын өзіңнің бірнеше мамандығың барына, өйтіп-бүйтіп күн көре алатыныңа шүкір дейсің.
Бірақ біздің қоғамдағы мұндай кеңістік жыл өткен сайын тарылып барады. Күнде қалған тулақтай тырысып барады. Қазақ ақындары үшін, нағыз ақын үшін бұл тіршілік әуелден тар еді. Бірақ қазақ газеттері орыстілділерге қарағанда қазақ тарихы, әдебиеті мен тілі жайлы жазудан ешқашан қорыққан жоқ. Әрдайым жаңа газеттер ашылып, ара-тұра кітаптар басылып жатты. Ақындар да өзінше бақытты еді – үй-күйсіз, кедей болса да бақытты болатын. Ал соңғы 5-6 жыл ішінде газеттер тек жабылып жатыр – дағдарыс, саяси монополия, себеп көп қой.
Жақында бір ақын өмірден өтті. Шалқып сөйлеуді ұнатпаймын, сондықтан да «ақын» дегенді кіші әріппен жазып отырмын. Ақын өмірден өтті, өзінің сұмдық шешімін жасады. Жалпылама жезөкшелікпен айналысып жатқан қоғамға, жалпылама тұтынушы қоғамға ақын керек емес, жарнамалық шумақ жазатындар ғана қажет. Ақындарды жөргегінде жатқанда-ақ өлтіру керек. Балаңның бойындағы ақындықты ертерек өлтір, замандас!», деп жазыпты З.Наурызбаева.
* * *
(«Нүкте»)
Әмірхан туралы мақаланы, ақынның 50 жылдығына арналған естелікті дәл мұндай көңілсіз нотада аяқтауға болмайды.
Қазақстан Жазушылар одағындағы жаңа бастамалар, тың өзгерістер қуантады. Енді Әмірхан сынды талантты тұлғалар жалғыз қалмасына, аянышты тағдыр кешпесіне сенгіміз келеді.
Сөз басында айтқанбыз: әдебиет әлемінде өлі арыстан болмайды. Әмірхан мәңгі тірі. Енді оны әлем әдебиетінде одан әрі тірілтудің жолы – еңбектерін әуелі түрік, ағылшын, орыс тілдеріне тәржімалау керек. Бұл бір жағынан Әдебиет деп аталатын ұлы майдандағы қазақ филиалының тұсаукесері болмақ.
