Темірбек бастапқы дәрісті Тұрмағамбет Ізтілеуовтен алған. Соның өзі оның болашағын айқындап тұрғандай. Жиырма жасынан бастап қоғамдық өмірге белсене араласқан газет қызметкері Ырғыздағы болыстық, сосын облыстық атқару комитетінің төрағасы қызметін атқарған. 1926 жылы Ташкент қазақ педагогикалық институтының директоры, Түркістан Республикасында Қазақ автономиясының толық өкілетті өкілі болған.
Темірбек Жүргенов жөнінде алғаш қайдан білгенім жайында менің өз басымнан өткен бір естелік бар. 1967 жылы көктемде Ташкент ирригация инженерлері институтында 1-курстың 2 семестрінде Орталық Азия мемлекеттік университетін бітірген соң, көп өтпей сол университетке ректор болған, ағарту министрі, Үкімет басшысының орынбасары, Ұлттық ғылым академиясының президенті қызметтерінде болған Ташмухамед Қары-Ниязов деген кісі бізге математика пәнінен дәріс берді.
Емтихан алып отырып, маған қарап: «Қазақсың ба?» деді.
– Иә, – дедім. Сол сәтті пайдаланып:
– Дамолла, сіздің кезіңізде бірге қызмет еткен қазақтардан кімді білесіз? – деп сұрадым. Академик атамыз: «Темірбек Жүргеновпен жақсы таныс-біліс болдым, мен студент кезімде ол да студент болды, екеуміз екі университетте ректор болып та бірге жүрдік», деді. Осы сөздер жадымда тап сол кездегідей сақтаулы.
1929 жылы Темірбек Жүргенов Тәжікстан өкіметінің қаржы комиссары, 1930-1933 жылдары Өзбекстан үкіметі халық ағарту комиссары болғаны тарихтан мәлім.
Өмірінің соңғы 5 жылында Қазақстан үкіметінің халық ағарту комиссары болыпты. Сол жылдары елімізде жаңадан 3000 мектеп салынған. Мәдениет пен өнерді өркендетуге үлкен үлес қосқан. Опера театры ашылған. А.Затаевичке қазақ әндерін жинақтауға көмектескен. Қазақ тілінің тазалығы үшін күрескен, терминологияға қатысты ұсыныстар айтқан. Публицист. «Қазақстандағы мәдениет революциясы», «Қазақстандағы сауатсыздықты жою» кітаптарын, «Саяси экономия» алғашқы оқулығын жазған.
1933 жылы оны Ташкенттен Алматыға қайтаруға Ғабит Мүсірепов барған.
Алматыға келген соң Мирзоянға: «Әкемнің малы тәркіленген деп бетіме ешкім баспасын, ағарту ісін көтеру үшін халық комиссары Өлкелік партия комитетіне бюро мүшесі болуы тиіс және халық ағарту комиссариатына бөлінген қаржыға ешкім тиіспейтін болсын» деп үш батыл шарт қойған адам.
Сол кездегі қайраткерлерде барғысы келген жерге ғана бару, тәуір үйде тұру, дүние жинау, қызмет таңдау сынды пенделік ниет болмаған. «Тілді де тісті, жігерлі де іскер адам» деген атаққа ие болған. Бар-жоғы 40 жыл ғана өмір сүрген.
Кеңес өкіметінен бергі 100 жыл ішінде мәдениет пен руханият саласында үш мемлекет қайраткерінің есімдері ерекше аталады. Солардың біріншісі Темірбек Жүргенов, одан кейін Ілияс Омаров пен Өзбекәлі Жәнібеков.
Темірбек жеті атасынан жілік майы үзілмеген бай әулеттен шыққан. Әкесі Қара болыс болған, 10 мың жылқысы болыпты. Әйелі Дәмеш – Әлімхан Ермековтің қарындасы. Жүргенов қамалған соң 18 жыл ғұмырын абақтыда өткізген.
Мұны айтып отырған себебім, Ташкенттегі Төле би бабаның кесенесі жанында немесе Қазақстанның Өзбекстандағы елшілігінде бұрын-соңды Ташкентте қызмет атқарған Мұхтар Әуезов, Ғани Мұратбаев, Мұхаметжан Тынышпаев, Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Қожанов, т.б. қазақ қайраткерлеріне бір ашық галерея ұйымдастырып, ортасына субұрқақ қойылса, кесенеге немесе елшілікке келген әрбір адамның есіне тарихымыз түсіп тұрар еді және ол бұрын бір болған ұлттардың достығына қызмет етер еді.
Мырзагелді КЕМЕЛ
