Домбыраның дүбірлейтін дәуірі

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2018 жылдың маусымында ұлттық мәдениет, бірегейлікті сақтау мен қайта жаңғырту идеясының төңі­регінде қоғамды одан әрі топтастыру мақсатымен шілденің бірінші жек­сенбісі Ұлттық домбыра күні бо­лып айқындалған Жарлыққа қол қойды. Бұл шешімге бүкіл қазақ даласы қуан­ған шығар. Енді, міне жаздыгүні шіл­де болғанда ел болып рухты жаң­ғыр­тамыз. Өйткені домбыраның үнін­де қазақ­тың рухы, киесі, қасиеті сақ­талған.

Қадыр ақынның қанатты сөзге ай­налып кеткен сүбелі сөзіндей, нағыз қазақ – домбыра. Бұл ұлттың бол­мы­сын бойына сіңірген ақынның айт­қаны, ал өнер саласында жүрген жандар ата аспаптың ерекшелігін өзгеше өреді. «Күйлер, негізінен, үш аспапта – домбыра, қобыз, сыбыз­ғыда орындалған. Соның ішін­де дәс­түрлі қазақ музыкасының мей­лінше кең таралған және аса биік про­фес­сионалдық өреге жеткен саласы – дом­быра күйлері. Қазақ халқының күй өнері өзінің бүгінгі биігіне аз ғана уақыт аясында жете салған жоқ. Қан­шама жүздеген жылдар бойы сан қилы тарихи кезеңдерді бастан ке­шіріп, көптеген ғасырлар сүзгісінен өтіп, шыңдалып кемелденді», дейді музы­ка зерттеушісі Мұрат Әбуғазы.

Домбыраның шығу тарихы әлі нақ­ты зерттеуді қажет етеді. Оған белгілі түрколог, ғалым Қаржаубай Сартқожаұлының әңгімесінен анық көз жеткізуге болады. Ол «Мәдениет» арнасына берген бір сұхбатында Моңғол Алтай тауының сілеміндегі Жарғалант-Қайырқан жотасының бір үңгірінен саз аспабының табылғаны туралы айтады. Аспаптың екі ішегі, тоғыз пернесі және мойнында руна жазуы бар. Осыдан 11 жыл бұрын  моңғолдың Дандар есімді бір шопаны қой бағып жүргенде бір үңгірді көзі шалады. Адамдар Жарғалант-Қайырқан жотасында тау барысы болғандықтан, бұрын көп мал жаймаған.  Бертін уақытта жұт болып, малшылар шөбі шүйгін жерді іздеп, жотаны жортады. Әлгі шопан үңгірдің ішіне үңілсе, тасқа сүйелген ағашты көреді. Қолына алса, саз аспабы секілді болады. Содан таңғалған малшы қойларын өрістен алып қайтып, үңгірге ауылдағы тарих мұғалімін ертіп келеді. Сонда олар ағашты көрген үңгірден 21 жебесімен қорамсақты табады. Кейін мұғалім Ұлан-батырдағы институттан археологтарды арнайы шақыртады. Мамандар қазба жұмыстарын жүргізіп, нәтижесінде үңгірден адам сүйегі мен ер-тұрманды жүген, айыл, үзеңгісімен алып шығады. Сол археологтардың БАҚ-тарға айтқан әңгімесін естіп, бір аптаның ішінде Сартқожаұлы моңғол астанасына жетеді. Мамандардан ағаш аспапты көрсетуін сұрайды, алғашында көрсеткісі келмегенімен, кейін көндіреді. Домбыра екенін жазбай таниды, ал мойнындағы жазуда: «Жұпар күй әуені бізді сүйсіндіреді», делінген. Ғалым бұл жәдігерді б.з. V-VI ғасырына жатқызған. «Міне, сол дәуірде күй деген термин қалып­тасып қойған. Сонда сонау ғұн немесе сақ дәуірінде бұл домбыраны біз­дің көшпелі халықтар, түркілер пайдаланған болуы керек. Сондықтан мұны мен ата домбыра деп атадым», дейді ғалым.

Нанасыз ба, домбыра V ға­сыр­дың өзінде адам жанына серік болған. Онда оның тарихы тым терең­де. Ал енді сол аспаптың осынша дә­уір­ді артқа тастап, бүгінге жетуі – «домбыра – кие» дегенге дәлел-ақ. Академик Ахмет Жұбановтың: «Кең даланы мекен еткен қазақ жұртының ең аяу­лы да қасиетті музыкалық аспабы домбыраның бірде күмбірлеген, бірде шертілген ойлы дыбысы құлаққа жа­ғымды, жүрекке жақын, оның кү­міс­тей сыңғырлаған үні талай сыр­­­дың басын қайырады. Сымдай тар­тылған қос ішекте сан ғасырдың сан алуан си­паты ақыл-ойы, көңіл күйі жатыр. Дом­быра – көшпелі елдің көнекөз шежіресі, көпті көрген қарияның кө­кірек күйі», дегені тегін емес қой.

Халқымыздың саф өнері – күй­шілікті зерттеу­де Ақселеу Сейдім­бек­тің еңбегі ерен. Ол өзінің «Қазақ­тың күй өнері» кітабында «Күй сөзі­нің көк болып қолданылуын орта ға­сыр­дан жеткен жазба мұралардан де кездестіреміз. Махмұд Қашқаридің «Түр­кі тілдерінің сөздігі» (XV ғ.) атты кітабында күк сөзі күй мағынасында қолданылады. Де­мек, күй әу баста Тәңірлік құбылысты білдірген», деген дерек келтіреді. Сонда күй арқылы Тәңірмен тілдесуге, оның сөзін естуге, көктен келген көңілді сезінуге болады. Құдірет деген осы емес пе?

Домбыра, сенде мін бар ма?

Мінсіз болсаң – тіл бар ма?

Тіл жоқ деуге бола ма,

Тілден артық үн барда?

Домбыраның күші мол,

Көмейінде күй барда, – деген Ілияс Жансүгірұлы домбыраның сөйлесе – ше­шен, күйлесе – көсем, төгілсе – тарих, шертілсе – аңызға айналатынын айт­қандай.

Осынша ғасырды қос ішегіне сый­­­ғызған домбыраның дүбірлейтін дәуірі енді туған секілді. Өйткені ол бүгінде әлемдік аренада еліміздің бәсін биіктетіп жүр. Сонау Парижді әнімен әуелеткен Әміре, Романовтар мен патша ағзамның алдындағы дүйім жұртты күйімен тамсандырған Тәттімбеттен тарқатсақ, қара домбы­расымен талай жерді шарлаған бір­қатар өнерпаздарымыз бен бүгінгі ­Құ­дайберген Димаштан бір-ақ тоқ­­таймыз. Бірақ бұл түйіндеу де­ген­ді білдірмейді, домбыраның үні ша­рықтай бермек. Ең ғажабы сол – «бірін қатты, бірін сәл-сәл кем бұ­­раған» екі ішекке дүние жүзінің кез келген музыкалық шығармасын түсі­руге болады. Осының өзі – оның өмір­шеңдігін, мүмкіндігінің шек­сіздігін, сөйлете білген шебердің қолында ­не­бір тілде сайрай жө­нелетінінің айғағы.

Осы тұста Таласбек Әсемқұловтың «Талтүстегі» кейіпкері Әжігерейдің әңгімесі есіме түсіп тұр. Талай күйді ауызбен ыңылдап тартқанына өзі тамсанатыны бар ғой. Сол секілді қолында домбыраны сөйлете алмағанмен, көп қазақтың көкейі сайрап тұрады. Бұл да қазақтың өзіне ғана тән бір болмыс болар.

Сондықтан домбыраның үні құ­лағына келсе, жүрегі рухпен бетпе-бет келгендей тебіренетін әр қазақты, оны бойтұмарындай биігіне іліп қой­ған бар қазақты әм қасиетті қара ағаштың қоңыр дау­сын өнерімен ша­рықтатып жүрген сал қазақты ерекше мерекемен құттықтаймыз! Ұлттық дом­быра күнімен, ағайын!