Бiз ол зираттардағы тылсым тыныштықты фәни тыныштығы деп те, бақи тыныштығы деп те айта алмаймыз. Себебi ол – тыныштық емес, о дүние мен бұ дүниенiң арасындағы ауыр үнсiздiк.
Ал осынау мәңгілік үнсіздіктің құшағындағы құлпытастар – кешегiнiң көзi, бүгiнгiнiң – иманы, ертеңгiнiң – тәубесi. Ой жүгiртiп, зер сала қараған кiсiге олар тек ескерткiш қана емес…
«Берел» қоғамдық қоры жарыққа шығарған «Құлпытас» атты әдемi альбомды парақтай отырып, осындай бiр тұңғиық ой иiрiмдерiне қалай шомып кеткеніңізді аңдамай да қаласыз. Бiздің бүгінгі әңгiмемізге тиек болып отырған iргелi еңбектiң иесi – қоғамымызға белгiлi мемлекет қайраткерi Иманғали Тасмағамбетов.
Құлпытастар әлемiне бала күнінен зейiн қойып, арада жылдар өте келе арғы-бергi тарихымызды зерделеп, нақты әрі тиянақты ғылыми еңбек етіп ұсынған автордың туған жерге деген ыстық махаббаты мен патриоттық сезiмiне сүйсiне отырып, iштей алғыс айтасыз.
Альбомның алғашқы бетiн ашқан сәттен бастап-ақ қадірлі оқырман өзiн көне қорымдарға қарай аяңдап келе жатқан саяхатшыдай сезiнедi. Ал оның жанындағы жолбасшы, әрине автор. Ол саяхатшыға көне құлпытастарды көрсетіп қана қоймайды, сонымен бiрге туған жердің тарихы туралы тереңнен сыр шертiп, өзiндiк пайым-тұжырымдарымен бөлісіп отырады.
«Әлi есiмде, жасы ұлғайған шағында менiң атам ауылдың iргесiндегi ескi қорымға жиi баратын-ды. Естияр немересi мен болған соң, атам менi жанынан тастамайтын. Ал өзiм болсам, атамның жанында жүргенiме өзге жұрттың көзiнше мәз болып, масаттанып қалатынмын. Өйткенi әулие қонған киелi орын деп саналатын ескi қорымдарға үлкендер мен сияқты жас балаларды жiбере бермеушi едi», деп бастайды ол өзiнiң жүрекжарды алғысөзiнде ағынан жарылып.
Әйтсе де балалық шақтан басталған балдай тәтті әңгiменiң көп ұзамай-ақ күрделi, ғылыми бағытқа қарай қалай ауысып кеткенiн тіпті аңдамай да қаласыз. Қолыңыздағы альбомның әрбір бетiн ашқан сайын Үстiрт пен Маңғыстау даласындағы көне қорымдардың бiрiнен бiрiне өтiп, түр-пiшiнi мен ою-өрнегi алуан түрлi құлпытастарға ойлана қарайсыз.
«Көне гректер күн нұры түссе болды, әндетiп қоя беретiн Мысыр батыры Мемнонның тас мүсiнi туралы әңгiмелегендi ұнатқан деседi. Дәстүрлi қазақ құлпытастары да нақ осы iспеттi. Тек айырмасы, олар ән салмайды, оқи алсаңыз, сыр шертедi. Өкiнiшке қарай, тастар хикаясы көбiнесе үзiле бередi…
Бiзге белгiлiсi – ауызша жеткен хикаялар, бiз әзiрше тек солар арқылы ғана өткенiмiздi, төл рухани мәдениетiмiздi және оның материалдық келбетiн танимыз. Өкiнiштi-ақ…» – деп толғанады автор.
Расында да, көне қорымдағы ескi құлпытастар ата-бабаларымыздың қабiрiне қойылған тасбелгiлер ғана емес, құпиясына үңіліп, сырын аша бiлсек, ел мен жердiң тасқа қашалып жазылған тарихы. Маңғыстау даласындағы тiгiнен орнатылған тас бағаналарды, Үстiрттiң солтүстiк-батыс шыңындағы бәдiз-бедерi сармат мүсiнiне ұқсас антроморфты құлпытасты, Қамысбайдағы сән-сәулетi ерекше, хас шебердiң қолынан шыққандай таң-тамаша туындыны, Сейсем атадағы отбасылық-рулық қауымға орнатылған қойтастар мен құлпытастарды, Қарағашты әулие қорымында ғана кездесетiн Өмiр бәйтерегi iспеттi құлпытасты, Шақпақ ата қорымындағы қошқартасты, Ұшқан ата қорымындағы домалақ басты алып құлпытасты, Қараман ата қорымындағы жұқалтаң құлпытасты, Сұлтан әпе қорымындағы өзiндiк өрнегi ерекше ескерткіш-құлпытасты, т.б. көрген жандар мұның шындығына шүбә келтiрмесе керек.
«Тек сырт көзге ғана Каспий меңiреу дала болып көрiнедi. Семсер сыңғыры мен ат тұяғының дүбiрi сап болғалы не заман, бiрақ мүлгiген тыныштық жоқ мұнда.
Қазақта «Өлi риза болмай, тiрi байымайды» деген нақыл сөз бар. Бұл өзі, расында да, жұмбақ қағида. Сан түрлi жауабы, сан түрлi тәпсiрi бар ақиқат. Және оның, ең алдымен, рухани байлықты меңзейтіні дау тудырмайтын шындық. Өйткенi, рухани дүниесi бай адам ғана өзiне дейiнгiнiң жақсылығын, үлгi-өнегесiн ұмытпайды. Бүгiнгiнiң қадiрiн бiледi. Келешектi ойлайды. Ондай кiсiге әманда сенiм жүктеп, аманат артуға болады.
Ал ұрпақтан-ұрпаққа ауысатын мәңгілік аманат – ата-бабалардың сүйегi жатқан Ұлы даланы жауға алдырмай, жатқа бермей, аман сақтау. Сонда ғана аруақтар бізге риза болады. Сондықтан да болар, автор өзiнiң алғысөз тұрғысындағы мақаласында: «Бұл дәуiрлердiң асқақ мұраты – ел-жұрттың Даңқы, Берекесi мен Намысы үшiн қайтпай, тайсалмай күресу болды» деп шегелейдi.
Бiз қолымызға алып, парақтап отырған мынау альбомда көне қорымдарды көздiң қарашығындай сақтаған күнбатыстағы өлкенiң арда табиғаты да тамаша көрiнiс тапқан. Түпқарағандағы көрiктi жер – Тамшалы, Үстiрт аталатын –аймақтағы ақшаңқан таулар, Қаңғы баба қорымының маңындағы құмдауыт төбелер, суатқа түскен ақбөкендер, талай-талай аңызға арқау болған Шерқала, көкжиекпен астасып жатқан шың-кемерлер қандай ғажап.
* * *
Өз басым, Маңғыстауға алғаш рет студент кезiмде барған едім. Содан берi де мiне, қырық жылға таяу уақыт өтiптi. Ол кезде бiз әрине жас едiк, албырт едiк. Үнсiздiк пен тыныштыққа бой үйрете қоймағанбыз-ды. Сондықтан да болар, маң даладағы Жыңғылды деген алақандай ауылдың шамын таң атқанша сөндірмей, ән салып, би билеп, армансыз сауық-сайран құрғанымыз есiмде.
Ал таңертеңгiлiк есiк алдында көзiме ұйқы тығылып, рахаттана есiнеп отырып әудем жердегi таңғажайып бір қаланы көрiп, аң-таң болғаным бар-ды. Шығыс жақтан бозарып атқан таң шапағы ақ кiрпiштен өрiлген әсем ғимараттарға түсіп, маң даланың төсiнде ақ кемелер жүзіп бара жатқандай керемет әсерге бөледі…
– Оу, мынау қандай қала?! Ақтау ма? – дегенмін сонда.
– Мә-ә, ол – зират қой!
Мен бойымды тез жиып ала қойдым. Зираты несi, құдай-ау? Көз алдымдағы анау «қалашық» мынау қоңыртөбел ауылдан әлдеқайда асқақ, әлдеқайда ажарлы емес пе...
Мiне, қазір де «Құлпытас» альбомындағы авторлық мақаладан: «Құпиясы мен тұңғиық тарихын iшiне бүгiп жатқан осынау өлкеде бiздiң аталарымыз бабаларының аруағына бағыштап тұтастай бiр құлпытастар «қалашығын» тұрғызып кеткен» деген жолдарды оқығанда, сол бiр шағын ауылдың iргесiндегi жұмбақ «қала» көз алдыма қайтадан келе қалғандай болғанын көрмейсіз бе.
Қазақ поэзиясында өзіндік дауылпаз үні бар ақын Жарасқан Әбдiраштың «Қабiрстан қақпасындағы жазу» атты өлеңi ойыма оралады.
Тарих жатыр бiртұтас! – демеп пе еді ол қыран құстай саңқылдап.
Егер жаңылмасам, ақынның көзi тiрiсiнде баспаға өзi дайындап қалдырған соңғы кiтабы да дәл осылай, «Құлпытас» деп аталатын-ды. Бұл оның өзгеге емес, өзiне арнап жырмен құйған құлпытасы болатын.
