Осындайда «қазақ әдебиетінде балаларға арналған өлеңді бірінші болып кім жазды екен?» деген сұрақтың қылаң бергені бар. Бүгінде біз 5 жасында музыка жазып, концерт беретін, ағыл-тегіл өлең шығарып, математикалық күрделі есептерді шемішкеше шағатын, ересектер секілді елжіретіп ән салып, ауада қалықтап билейтін буынсыз балалар туралы жаңалықтарды көп естіп, көп білеміз. Бірақ бесіктен белі жаңа шыққан балаға керегі бұл емес, ең алдымен олардың ертегі тыңдап, өлең, жұмбақ, жаңылтпаш жаттап өсуінің маңыздылығы туралы психологтар да, ақындар да жиі ескертіп жатады. Себебі белгілі, өлеңде әуен, ырғақ, мағына бар, ендеше ол – тәрбие, тіл ұстарту құралы, бейсаналы түрде мәдениет қалыптастыратын, әдемілікке баулитын ауызша үйретілетін алғашқы «әріпсіз әліппе». Балабақша мен бастауыш сыныптардың ең көп пайдаланатыны – балаларға арналған өлеңдер, ендеше оның сапасы мен деңгейі төмен болса, тәрбие де төмен болады деген сөз.
Таңдайы тақ-тақ етіп тақпақ айтып тұрған баланың өзі де, тілі де тәтті. Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиеді. Баланың танымын, өзіне лайық әлемін, ой-санасын, тілін жетілдіруде ата-ана үшін төрт аяғын тең басып төгіліп түскен төрт шумақты тақпақтан асқан көмекші құрал жоқ.
Байқағанымыз, қазір балаларға арналып жазылған өлеңдердің көпшілігінің тілі ауыр, бір-біріне күштеп әкеп тіркеп, қолдан құрастырған сөз қабылдауға тым қиын, сана елегіне салғанда жымдасып, жұтылып кететіндей жұтынып тұрған ой жоқ. Балалардың қылығына сай әзілмен, ойнақы жазылған өлеңдерден гөрі, байыптылық басым. Салмақты кісіге арналғандай тым салиқалы сөйлейді кей тақпақтар. Оқыған сайын қабағың жазылып жадырай түскеннің орнына күрделі ойды ойын баласы түсінбей қала ма деген қорқынышпен түйіле түсіп тыңдайсың. Қазақ балалар поэзиясының көрнекті өкілдері Сапарғали Бегалин, Мұзафар Әлімбаев, Әдібай Табылдиев, Мүбәрак Жаманбалинов, Қастек Баянбаев, Сұлтан Қалиев, Қаржаубай Омаров, Өтепберген Ақыпбеков, Бейсебай Кірісбаев, Болат Үсенбаев, Балтабай Әділов сынды 1960 пен 80-жылдардың ішінде танылып, кішкентай балдырғандардың жүрегіне жол таба білген осы бір ақындардың шоғыры болмаса, кейінгі жылдары балалар ауылына ат басын бұрып, қатарын толықтырып, қалам тартып жүрген ақындар некен-саяқ. Бір қуанарлығы, бұл міндетті қазір балалар басылымдарында балдырғандармен тікелей жұмыс істейтін журналистердің өзі атқарып отыр. Ат төбеліндей азғантай автордың аты-жөнін Жазушылар одағының жылдық есеп беру баяндамасынан естіп қалатынымыз болмаса, олардың өзі де былайғы жұрттың алдына белсеніп шыға бермейді. Сол себепті балалар басылымдарында жүйелі жарияланып жүрген жүйріктердің шығармаларын оқып, көңіл қуантып жатқандар сирек. Олардың өлеңдерінің жеке жинақ болып басылып шығуына жанашырлық танытып, шет тіліне аударылып, кереқарыс антологияға енуіне қамқорлық көрсетуге мүдделі мекемелер керісінше, жылы жауып қойып отырғаны өкінішті.
Поэзия патшалығын бағындыруға келетін ақын жоқ емес, ақын көп. Бірақ олар неге екені белгісіз, балалар тақырыбын місе тұтқан емес. Бүгінгі балалар әлі күнге дейін жоғарыда аталған ақындардың өлеңдерін оқып, жаттап келеді. «Бұрын балалар ақыны көп еді, қазір неге аз?» деген сауалды балалар ақындарының атасы Мұзафар Әлімбаевқа көзі тірісінде қойғанымызда: «Рас, бұрын балалар ақыны көп болатын. Неге? Мұның себебі былай. Балалар ақыны аз деген мәселе бүгін ғана көтеріліп отырған жоқ. Ол заманда да аз еді. Бірақ балалар әдебиетін, соның ішінде балалар поэзиясын көтеру мәселесі қойылды да, балалар ақынын ынталандыру, көтермелеу жағы қатаң қолға алынды. Оған төленетін қаламақы ересектерге жазатын ақындарға қарағанда екі-үш есе көп төленетін болды. Міне, осы кезде бүкіл ақындар байсалды тақырыптарын бір шетке ысырып қойды да, жаппай балаларға арнап өлең жаза бастады. Қаламақының көп төленгені соншалық, тіпті қалтамдағы бұрқыраған ақшаны санамайтынмын да» дегені бар-тын.
Мәселе қайда! Алайда кейбір ақындар болмаса, қазір сол ақындардың көпшілігінің өлеңдері мазмұн жағынан ескірді. Танымы да бөлек, қызығы да басқа, сиқыр мен тамашаның бәрін технологиядан іздеген қазіргі баланың қуанышын, өзіне лайық рухани сұранысын қанағаттандыра алмайды.
Балалар өлеңдерінде ескерілмей жүрген тағы бір жайт – өсіп келе жатқан баланың ұлтжанды болып жетілуіне өлшеусіз көмегі тиетін, ұлттық танымның іргетасын қалайтын этнографиялық, фольклорлық ұғымдарды өлеңге пайдалану жағы ұмыт қалып барады. Мысалы, «Қуыр-қуыр, қуырмаш», бесік жыры, «бас бармақ, балан үйрек» деп басталатын қазақша санамақ секілді таза ұлттық танымнан тамырланып шыққан өлеңдер бүгінде жетіспейді-ақ. Балаларға арналған кез келген ұлттық дәстүр Наурыз, Тәуелсіздік күні сияқты бірді-екілі мерекелерде театрландырылған көріністе өтеді. Бір күндік шабылыс, бір күндік шаршау. Ал балалардың құлағына әбден сіңіп, күн сайын ой-санасында жаңғырып тұратын, өлеңнің өрісін кеңейтетін нағыз бастау-бұлақ ретінде қарамайтындықтан, ақындар бұл ауылға аяқтарын аттап баспайды.
Бірталай жыл бұрын қалалық әкімдік мектеп жасына дейінгі балаларға арналған шығармаларға байқау жариялады. Балаларға арналған дүниенің аздығын білгеннен, жоқтықтың салдарынан жасалған қадам болатын бұл. Балдырғандарға күрделі ойдың керегі жоқ. Басты нәрсе – балаларға тақұл-тұқыл тіл үйрету, танымдық нәрсені білдіру. Тіпті жазушы Бердібек Соқпақбаев та әдебиеттегі жолын алғаш балаларға арнап өлең жазудан бастаған еді. Олардағы юмор қандай еді?! Балдырғандардың бойына юморды ерте бастан егу қажет. Осы юмор жетіспегендіктен де, жүректі ауыртпайтын, жанын тырнамайтын әзіл-қалжың айта білмейтіндіктен де адамдар бір-біріне жауығып қарауды үдетіп келе жатқандай. Кінәсіз күлкі тұрған жерде зиянкестік бола ма? Кінәсіз күлкі адамға деген құрметті туғызады. Оқулық құрастырушылар да ең кішкентай оқырманға осындай өлең керегін ескере бермейді.
Шығармашылық жолын балалар әдебиетінен бастаса да, жүре келе ересектер тақырыбына ауысып кетіп жату себебі, қаламгерлерге дұрыс көңіл бөлінбеуден. «Тақпақшылар» деп қана қарайтын көзқарастан арылып, көтермелеу жағын ұмыт қалдырмаса, өзінше бір шоғырдың қалыптасуына еш кедергі жоқ. Балаларды ең алғаш адамгершілікке тәрбиелейтін нақ осы тақпақшылар арасында тиісті орындар тарапынан жыл сайын байқау жарияланып, қолдау көрсетіліп, демеу жасалып отырмаса, тақырып бойынша жырлатып, жарыстырмаса, бүгінгі баланың әлеміне еркін бойлай алатын жаңа есімдердің жарқырап шықпасы анық.
АЛМАТЫ
