Бүгінгі тәуелсіз мемлекеттер тұрғысынан қарағанда, соғыс өзге елдің аумағында өтсе де, қазіргі Қазақстанда оның зардабы тимеген әулет жоқ шығар, сірә. «Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін!» деген ұранмен біреудің әкесі немесе атасы, біреудің баласы майданға аттанып, қолына қару алды. Тылда қалғандар да жан аямай еңбек етті.
Соғыс бітті, Кеңес Одағы жеңіске жетті. «Ешкім де, ештеңе де ұмытылмайды» деп жыл сайын 9 мамыр күні әртүрлі деңгейде әдеттегідей ардагерлерді ардақтап, қаза тапқандарды еске алу дәстүрі қалыптасты. Бес жылға созылған қырғын қаншама адамның тағдырын тәлкекке салып, өмірін ойран етті десеңізші. Сол сұм соғыс сорына айналған тағдырдың бірі – менің әкем Нұралы Қасымбеков.
1923 жылы Қызылқұмда, ауқатты отбасында дүниеге келген әкем үйде жалғыз ұл болған соң ерке өсіпті. Отбасы 20-30 жылдардағы ұжымдастыру мен кәмпескенің құрбаны болып, соның салдарынан әкем қаршадайында ашаршылық көреді. Әйтеуір, нағашы жұртының арқасында аман қалып, ержетті, сауат ашты. Әкем өте өжет, өткір, ешкімді басындырмайтын, басынан сөз асырмайтын мінезді, өте әңгімешіл әрі шежіреші кісі еді. 1941 жылы басталған соғыс оның оқу оқып, білім алсам деген арманына балта шапты. Ел іші азан-қазан, азаматтар бірінен соң бірі майданға аттанып жатыр. 1942 жылы ерте көктемде әкем майданға өзі сұранады. Жасы 18-ге де толмаған шағы. Бірақ денсаулығы жарамай, әскери комиссариат ауылға қайтарып жіберіпті. Күзге дейін емделіп, қайта сұранады. Бұл жолы жарамды деп танылады. Сөйтіп аз уақыт дайындықтан өтіп, гвардиялық атқыштар дивизиясының сапына қосылып, алғы шепке аттанып кете барды. 1943 жылы әлемдік соғыс тарихындағы танктердің ең үлкен айқасы өткен Курск шайқасына қатысып, оның ең кескілескен ұрыс өткен жерлерінің бірі – Прохоровка түбінде немістердің тұтқынына түседі.
– Тұтқындарды вагонға қойша тиеп, Польша арқылы Германияға жеткізді. Одан әрі қаладан-қалаға, елден-елге алып жүріп қара жұмысқа салды. Адам төзгісіз ауыр жағдай, тамақ нашар, киім жұқа, екінің бірі ауру немесе жаралы. Күн сайын арамыздан бірнеше адамның өлігін алып кетеді. Олардың орны жаңа тұтқындармен толығып жатады. Германиядан басқа Еуропаның бірнеше елінің лагерьлерінде болдым. 1945 жылы соғыс аяқталған соң неміс тұтқынынан босап, елге оралдым, – деп есіне алатын өзі.
Алайда, елге оралғандағы қуанышы ұзаққа созылмады. Неміс тұтқынында болғаны үшін 1946 жылы он жылға Сібірге айдалып, сотталып кете барды. Анасы тағы да аңырап қалды. Сібірдің табиғаты адам төзгісіз қатал. Сотталғандардың киімі жұқа, тамақ та нашар. Тағы да өмір үшін күресуге тура келді.
– Түрмедегі өмірдің жеңіл болмасын көп адам біледі ғой. Сондықтан түлкілердің арасында алғыры, қасқырлардың арасында арланы болуға тура келді. Сталин қаза болған соң ғана жағдайымыз сәл жақсарғандай болып, бізге дұрыс қарай бастады. Сол бір қатал жылдарда қазақтың арыс ұлдарының бірі, атақты ғалым Қажым Жұмалиевпен түрменің дәмін бірге таттық. Ол кісі біз үшін биік заңғар еді. «Ой, өмір-ай, бізді кешіруге болмайтын шығар, өйткені немістің тұтқынында болдық қой, ал мынадай ғалым адамды да соттай ма екен?» деп таңғалған едім, дейтін жарықтық терең күрсініп.
Күндер өтіп, сотталғандарды біртіндеп ақтап, еліне қайтара бастайды. Әкемнің екі өкпесін бірдей суық шалып, өлетіндер қатарына шығарып тастаған. Ауруханада қан құсып, енді оңалмаспын деп ажалын күтіп жатқан. Бір күні жанында бірге жатқан қырғыз досы «Нұралы, сенің тілеуіңді бермеген құдай ешкімнің де тілеуін бермейтін шығар?» деді. «Неге?» деймін. «Сен ұйықтап жатсаң да «Алла, Алла» деп жатасың»...
– Бірде түсімде нағашым Зікірді көрдім. Аштықтан нағашыларым құтқарып алып еді кезінде. Сол Зікір нағашым шыңырауға құлап бара жатқан жерімнен суырып алды. Содан Құдайдың құдіреті, бір күнде қан құсуым тоқтап, бір аптада бетім бері қарады. Дәрігерлер не болғанын түсінбей, өз көздеріне өздері сенбей жүр. 1956 жылы жазамды толық өтеп, елге, өскен топыраққа қайта оралдым. Қартайған анам қарсы алды. ІІ топтағы мүгедекке айналдым. Содан сендердің аналарыңа үйлендім, Құдай сендерді көруге жазды, оған да тәубе! – деп отыратын еді әкеміз.Анамызбен отасып, 10 ұл-қыз бен 40-тан астам немере-шөбере сүйген әкем 80-жылдары толық ақталып, Ұлы Отан соғысының ардагері мәртебесін иеленді, орден, медальдары қайтарылып берілді.
ХХ ғасырдың аштығы мен соғысын, айдауын, қайғы-қасіретін көріп, азабын қайыспай арқалап, ақыр соңында туған елде туын тіккен әкем 2011 жылы 88 жасында дүниеден озды.
Мен осы шағын мақалада бір соғыстың екі азабын тартқан әкем сияқты мыңдаған адамның тағдырын айтып, соғыстың ақтаңдақтарының ашылмаған сырларына оқырман назарын аударғым келді. Олардың тағдырына терең үңіліп қараған адам жан ауыртқан қайғыны, жүрек сыздатқан күйзелісті, бел қайыстырған ауыр тұрмысты байқар еді.
Жанарыс ҚАСЫМБЕКОВ
НҰР-СҰЛТАН
