«2040 жылы Әлем инфраструктура тапшылығына ұрынуы мүмкін!» Бұл Үлкен жиырмалықтың Global Infrastructure Hub бағдарламасы жоспарында көрсетілген мәлімет. Ал инфраструктуралық жобаның жүзеге асырылуы ел экономикасына айтарлықтай әсер ететін дамытушы мультипликатор екені айдан анық. Болжамдарға сүйенсек тұтынуға қажетті инфраструктура мен қаржыландыру арасындағы айырмашылық 15 триллион долларды құрайтынын көреміз. Бұл ретте Қазақстан Республикасы 84 миллиард доллар көлемінде инфраструктура тапшылығын көруде.
Әлеуметтік инфраструктуралық жобаларға жеке сектордың инвестициясы әрқашан мемлекеттің қосалқы күші және даму жолы ретінде қарастырылып келеді. Бір анығы, тұрақты дамуға қол жеткізу үшін мемлекет пен жеке капиталдың (білім, тәжірибе, технология және қаржы) өзара байланысу қажеттілігінің маңызына екпін жасаған жөн. Бұл жолға Қазақстан Республикасы 2006 жылы алғашқы концессиялық жобаның жүзеге асырылуымен түскен болатын. Өз кезегінде мемлекеттік-жеке меншік серіктестік институтының негізі 2015 жылы жаңа заңның қабылдануымен қаланған-ды. Содан бері мемлекет және бизнес денсаулық сақтау, білім, ТүКШ, транспорт саласында жалпы сомасы 1,5 трлн теңге болатын 566 жоба бойынша ынтымақтастыққа қол қойылды.
Мемлекеттік-жекеменшік серіктестік жобаларына, сол жүйеге деген қарым- қатынас елімізде және де әлемде бірыңғай немесе мінсіз деп айтуға келмес. Мәселен, 2018 жылы Еуропалық аудиторлар соты арнаулы есебін жариялап, Еуроодақ мемлекеттері арасында мемлекеттік-жекеменшік серіктестік тарапынан 2000-2014 жыл аралығында атқарылған он екі жобаның жетеуін зерттей келіп, олардың жоспарланған бюджеттен артық әрі мерзімінен кеш жүзеге асырылғанын атап көрсетті.
Бұл жердегі аудиторлардың ескертпелері МЖӘ жобаларының табиғатына емес, оларды сапалық басқарудағы жетіспеушіліктер тұрғысында болған. Парадокс осында – қаржы жетерлік, бірақ басқару жүйесі олқылықтарға толы.
Мемлекеттік-жекеменшік серіктестік туралы заңның қабылдануынан бастап еліміз инвестициялық кезеңнен (құралдарды тарту, құрылыс, пайдалануға берілу) емдеу, оқыту, сервистік қызмет сипатындағы нақты қызмет көрсету сатыларына біртіндеп өтті. Байыпты түрде анықталған кез келген ауытқушылық жүйелі мониторинг және жобаларды жүзеге асыруды бағалау кезінде аздаған шығындармен реттелінеді. Алайда алғашқы жобалармен бірге басқару мәселесінде келесі проблемалар туындайтыны басы ашық мәселе: кооперация мәдениетінің қалыс қалуы, жоба мазмұнынан және мерзімінен ауытқушылықтың болуы. Бұл жерде белгілі автордың «Нашар жоспарланған жоба мөлшерленген мерзімнен үш есе уақытты, ал байыппен жоспарланғаны тек екі есе уақытты қажет етеді» деген пікірін қаперде ұстаған артық болмас. Жоба құнына екпін жасай отырып (сонымен қатар пайдалануға берілу құнын да) аймақтар сандық мағынаға ие сапалық және қолжетімділік қасиеттерін ескеріп отыруды маңызды деп санамайды. Егер де жоспарлану сатысында тиесілі критерилер ұсынылмаған болса, онда жоба сапасын басқару мүмкін емесі анық.
Отандық заңнамаларда өзіндік құнды басқару жүйесі енгізіліп, оларда Қазақстандық және халықаралық практикалардың тәжірибелерін жетілдіру есепке алынған. Мемлекеттік-жекеменшік серіктестік саласындағы заңнамалар іс жүзінде кез келген салада қолдануға құрылған. Алайда басты қиындықтар салалық заңнама деңгейінде пайда болуда. Жеке серіктестікке медициналық техника жабдықтарына кететін шығындарды кепілдендірілген тегін медициналық көмек арқылы өндіріп алу мүмкін емес. Онда дәрігерлердің еңбек ақысынан басқа маңызды дерлік ештеме жоқ десе болады. Тап осындай жағдай экономикалық тұрғыдан тереңірек негізделмеген тұрғын үй құрылыс шаруашылығы жобаларында да қалыптасып отыр. Бұл мәселе жіті зерттеп саралауды қажет етеді.
Ендігі кезекте әлемде кеңінен тараған мектеп және колледждерді сеніммен басқаруды сапалы оңтайландыру мәселесі тұр. Мәселен 1999 жылы жеке серіктестіктерге сенімгерлік басқаруына берілген Колумбиядағы концессиялық мектептер алты жылдан соң айтарлықтай жетістіктерімен көрінді. Атап айтқанда, оқушыларды мектептен шығару деңгейі барынша төмендеп, ұлттық тестілеу қорытындалыры дәстүрлі мектептерге тиесілі нәтижелерінен асып түсті. Сол секілге бізге де, мектептерді инвесторлардың басқаруына беруден еш күмәндәнудің қажеті жоқ, пилоттық жоба ретінде әр аймақта бірнеше оқу ордаларын осы тетік арқылы жүзеге асырып нәтижесіне зер салған жөн. Мемлекеттік-жекеменшік серіктестік тарапынан атқарылатын игілікті де кемел істердің өміршеңдігін дәлелдей түсетінін және ең алдымен бюджеттік шығындардың азаюына әсер ететініне сенімдіміз.
Мемлекеттік-жекеменшік серіктестік тетігінің сапалы дамуы мен өркендеуі үшін әлемдік практикадағы сәтті жобаларға да зер салып отырғанымыз абзал. Әрине зерттеулер барысы көрсетіп отырғанындай, халықаралық тәжірибенің бәрі мінсіз деуге болмайды. Жетістіктерден өнеге, олқылықтардан сабақ ала отырып, серіктестіктің өзіндік дара, қазақстандық жолын жасауға болады. Ол жобаның өзгелер үшін де үлгі боларына барша күшіміз бен ынтамызды салсақ, алар асуымыз, шығар биігіміз асқарлы болмақ.
Жоғарыда айтылған мәселелер кеңінен, әрі толығырақ ағымдағы жылдың 30 қазан және 1 қараша аралығында Қазақстандық МЖӘ Орталығының ұйымдастырылуымен өтетін «МЖӘ және инвестициялаудың ESG факторлары» Бірінші инвестициялық форумында кеңінен айтылатын болады. Барлық мемлекеттік және жеке серіктестерді осы алаңға әлеуметтік маңызды жобаларды бірлесіп іске асыруға шақырамыз.
Тәттімбет Жұмағұлов,
Қазақстандық мемлекеттік–жеке меншік әріптестік орталығының сарапшысы
