Ел абыройын асырған жаһандық бастамалар

Тәуелсіздік таңы атар тұста Қазақ­стан Республикасының Тұң­ғыш Президенті – Елбасы Н.Назар­баевтың Семей ядролық полигонын жабу туралы тарихи Жар­лыққа қол қойғаны белгілі. Бұл еліміздің ядролық қарудан тү­бе­гейлі бас тартуға дайын екені­нің дәлеліндей көрінді. Атал­ған шешім 1992 жылы халық­аралық деңгейде Лиссабон хат­та­масымен бекітілген болатын. Араға төрт жыл салып Қазақ­стан алғашқылардың бірі болып ядролық сынақтарды толықтай тоқ­тату шартына қол қойды. Осы­лайша әлем кеңістігінде елі­міз­дің антиядролық саясаты ай­қындала түсті. Әрине, біз халық­аралық құжаттарды ма­­құл­­даумен ғана шектелген жоқ­­пыз. Керісінше, жаһандық ан­ти­­ядро­лық саясатты батыл қор­­ғаушы әрі қозғаушы күш­ке ай­нала білдік. Соның арқа­сын­да Орталық Азияда ядро­лық қару­дан азат аймақ құ­рыл­ды. Стра­те­гиялық шабуыл қару­ларын толық қысқарту жос­парын іске асыру туралы бас­тама көтердік. Мұның артын­да ядролық сынақтарды түбегейлі тоқ­тату шартына қол жеткізу мақ­саты тұрған болатын. Елі­міз­дің бұл бағыттағы еңбегі әлем­дік қоғамдастық тарапынан бірауыз­дан мойындалып, БҰҰ 29 тамыз­ды Халықаралық ядролық сынақ­тарға қарсы іс-қимыл күні деп жариялады.

Қазіргі таңда Қазақстанның «антиядролық» күн тәртібінде бірқатар маңызды міндет бар. Осыған орай біз 2017 жылдан бері МАГАТЭ-нің төмен байы­тылған уран банкінің қыз­метін қамтамасыз етіп келеміз. Сонымен қатар еліміз «Әлем. ХХІ ғасыр» манифесінің ереже­лерін іске асыруда. Бұл манифест ізгі мақсатты көздейді. Он­дағы негізгі ұстаным – 2045 жыл­ға қарай БҰҰ-ның жүз жыл­ды­ғы­ның қарсаңында ядролық қару­сыз әлемге аяқ басу.

Қазақстан – өзінің халықара­лық ауқымдағы негізгі мақсат-мін­деттерін нақты айқын­даған мемлекет. Ол оның бейбітші­лікті, қауіпсіздікті және тұрақ­ты дамуды қамтамасыз ету ұс­та­ным­дарынан көрініс тауып келеді. Бұл ұстанымдарға еліміз әлемдік дәрежеде де, аймақтық дең­гейде де берік екенін бір­неше мәрте дәлелдей білді. Мың­жыл­дықтар бойы алып өркениеттерді бай­ланыстырған қазақ жері тәуел­сіздік жылдарында да Шы­ғыс пен Батыстың арасын жал­ғаған маңызды көпірге айнал­ғаны­на куәміз. Қазақстан геосая­си тұрғыда Еуропа мен Азия­ның өзара ынтымақтастық және қауіп­сіздік архитектурасын қа­лып­­тас­тырып, дамытуға белсене ат­са­лысуда. Осы сөзіміздің айқын дәлелі – мемлекетіміздің 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіз­дік және ынтымақтастық ұйы­мына төр­ағалық етуі болды. Біздің төр­­ағалық етуімізбен халық­ара­лық ұйымның қызметі жанданып, араға 10 жылдық үзіліс са­лып барып, жоғары деңгейдегі сам­мит ұйымдастырылды. Осы тұс­та Қазақстан 4Т формуласын ұсын­­ды. Олар: сенім (Trust), дәс­­­түр (Tradition), ашықтық (Trans­­paren­cy) және төзімділік (Tolerance).

Осы ретте ЕҚЫҰ форматын­дағы ұйым – Азиядағы өзара се­нім шаралары жөніндегі кеңес те (АӨСШК) Елбасының бастамасымен құрылғанын айта кеткен жөн. Аталған кеңес қаты­су­шы мемлекеттердің өзара қа­рым-қатынасын жан-жақты ны­ғай­тып, аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған ақылдасу алаңына айналды. Президент Қасым-Жо­март Кемелұлы Тоқаев биыл қыр­күйек айында БҰҰ Бас Ас­сам­б­лея­сының 74-ші сессиясында сөй­леген сөзінде келер жылы Қазақ­станның төрағалық етуі­мен АӨСШК қауіпсіздік пен даму бағытында ықпалды әрі то­лық­қанды өңірлік ұйым ретінде трансформацияға қадам баса­тынын жеткізді. Сонымен қатар «Валдай» халықаралық пікір­талас клубының аясында Мем­лекет басшысы аталған кеңеске қатысты тағы бір ұсынысты еске салды. Шығыстағы қауіпсіздік мәселесі күн өткен сайын өзекті болып келеді. Қ.Тоқаев Шығыста тиімді қауіпсіздік іргетасын қалау үшін Батыспен тығыз байланыс орнату керек екенін, осы мақ­сатта АӨСШК мен ЕҚЫҰ күш бірік­тіруі аса маңызды екенін жеткізді.

Елбасы ұсынған тағы бір айрықша қарым-қатынас форматы – Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі. Съезд 2003 жылдан бері елорда төрінде әлемдік ірі кон­фес­сиялардың көрнекті өкілдерінің басын қосып келеді. Мұның өзі уақыт санап ауқымы кеңейіп, интенсивті сипат алып келе жат­қан жаһандық өзара байланыс­тарды одан әрі нығайтудың ерекше жолы. Дін – тек сенушілерге арналған идеологиялық ұста­ным­дар мен өмірлік бағыт-бағ­дарлар жиынтығы ғана емес, әлем жұртының үлкен топ­тары үшін бірлік пен татулық­тың шешуші факторы. Сол се­беп­ті де, бір жағынан, дін ар­қылы геосаяси мақсатта адам­дар­­дың дүниетанымына манипуляция жасау қаупі болса, екінші жағынан, діндегі ортақ құн­дылықтар арқылы жаһан­ның бірлігін қамтамасыз етуге толық мүмкіндік бар екені ай­дан анық. Осыны ескере оты­рып, еліміз дінаралық диалог құ­ру бас­тамасын барынша қол­­дап келеді. Аталған съезд дінара­лық диалогты нығайтудың біре­гей тәжірибесі ретінде БҰҰ Қауіп­сіздік Кеңесінің деңгейінде жоғары бағаға ие болды.

Тәуелсіздік жылдарында Қазақ­стан БҰҰ-ның 100-ден аса келі­сім­шартына және кон­вен­ция­сына қосылып, оның 19 бағ­­дар­ламасы мен ұйымын өз жерін­де орналастырды. Оған қоса биыл мамыр айында Прези­де­нт Қ.Тоқаев еліміздегі халық­ара­лық ұйымдар үшін жаңа ғимарат ашқанын айта кетейік. Халықаралық қоғамдастықтың сенімі мен ең мәртебелі ұйымның жоғары бағасына ие болған еліміз Орталық Азия мемлекеттерінің ара­сында тұңғыш рет БҰҰ Қауіп­сіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайланды. Осы орайда Қауіпсіздік Кеңесі жа­һан­­дық ұйымның ең маңызды ор­­ганы екенін есте сақтаған жөн.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап ядролық қарусыз әлем идеясын жоғары көтерген Қазақстан төрағалық тұсында да осы бағытынан айныған емес. Сондықтан мемлекетіміз ядро­лық қарудан бас тарту ұста­ны­мы­на айрықша басымдық берді. Қырғиқабақ соғыс жыл­дарын­дағы қарсыластың шабуылын болдырмаудың кепілі саналған «тежеу» саясаты ХХ ғасырмен бірге тарих қойнауына кетті. Ал жаңа заман жаңа тәсілдерді талап етіп отыр. Ол үшін, әрине, қақтығыстарды реттеуге кепілдік беретін тың шараларды қолға алудың, аймақтық өзара сенімді арттырудың маңызы зор. Бұл, бірінші кезекте, Таяу Шығыс пен Корей түбегіндегі жағдайға қатысты айқындалуы керек.

Сонымен қатар Қазақстан жаһандық соғыстар қаупін сейіл­тіп, локалды қақтығыстарды реттеу мәселесін де күн тәртібіне шы­­ғар­ды. Бұл міндетті іске асы­р­уда еліміз бітімгерлік бас­­тама­­лары­мен көзге түсті. Оның жар­қын дәлелі – Астана процесі. Көп­шілік біле бермес, Қауіп­сіз­дік Кеңесіне мүшелік кезінде Қазақ­стан осы кеңестің «ДАИШ» және «әл-Каида» ұйым­дары­мен кү­рес, Талибан/Ауғанстан жө­нін­дегі комитетіне жетекшілік етті.

Тағы бір назар аударатын жағдай, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңе­сіне тұрақты емес мүше болған бірқатар елдер осынау ең беделді әлемдік алаңға аймақтық контекст қосып отырады. Қазақстан да солай жасады. Оның мысалы – биыл 19 қаңтарда министрлердің деңгейінде өткен «Қауіпсіздік пен дамудың өзара тәуелділік үл­гі­сі ретінде Ауғанстан мен Ор­та­лық Азиядағы өңірлік әріп­тестікті құру» туралы талқылау.

Шынына келсек, біздің ай­мақ бұған дейін БҰҰ-ның Қауіп­­сіздік Кеңесінің назарында бол­маған. Себебі Орталық Азия кеңістігі салыстырмалы түрде тұрақтылық ахуалын сақ­тап отыр. Бірақ Қазақстан Ор­та­лық Азия тақырыбын күн тәр­тібіне өзгеше енгізді. Осылай ең жоғары деңгейде алғаш рет қауіпсіздік мәселесінің өңірлік дамуға қалай әсер ететіні сараланды. Экономикалық өркен­деу­ге қол жеткізе отырып, туын­даған қауіп-қатерлерді азайту­дың орнықты жүйесін құру мәселесі талқыланды.

Президентіміз Қ.Тоқаев БҰҰ-ның биік мінберінен Ауғанстан және Орталық Азия мәселесіне тағы бір рет әлем назарын аударт­ты. Біраз жылдан бері еліміз Ауғанстан мемлекетін қалпына келтіру жұмыстарына белсене араласып келе жатқаны белгілі. Аймақ­та терроризм мен экстремизм, есірткі айналымы, заңсыз көші-қон мәселелері аса өзекті болып отыр. Осыны ескеріп,  Мемлекет басшысы Нью-Йоркте Орталық Азия елдері мен Ауғанстанға қолдау көрсету мандаты бар БҰҰ-ның Орнықты даму орталығын құруды ұсынды.

Елбасы Н.Назарбаев БҰҰ қабырғасында тағы бір маңызды бастама көтерген еді. Ол – терроризм мен діни экстремизм қаупіне жаһандық деңгейде қарсы тұру ұсынысы. Елбасы ұсы­нысы барлық тараптың қол­дауын тауып, «Терроризмнен азат әлемге қол жеткізу тәр­тібі­нің кодексі» бекітілген еді. Қауіп­­сіздік Кеңесі жұмысының ауқымды бөлігі дәстүрлі түрде Африкадағы бейбітшілік пен қауіпсіздік мәселесіне арналады. Бұл қалыптасқан заңдылықты Қазақстан айналып өткен жоқ. Соның нәтижесінде еліміз Судан мен Батыс Африкадағы қақ­ты­ғыстарға арналған отырыс ұйым­дастыру мәселесін көтерді. Қауіпсіздік Кеңесінің Сомали мен Эритрея жөніндегі комитетін басқарған еліміз африкалық мемлекеттердегі әскери және гуманитарлық дағдарыстарды шешуге де елеулі үлес қосты.

Бейбітшілікті сақтау – қазақ­стандық сыртқы саясаттың маңыз­ды бағыты. Сириядағы ахуал­ды реттеу мақсатында қолға алынған Астана процесі, бірін­ші кезекте, тактикалық-гумани­тарлық міндеттерді шешуге күш салды. Ал Женева процесі саяси міндеттерді шешуге бағыт­талды. Әрине тараптардың прин­ципті ұстанымдарын ес­кере отырып, бұл бағытта келі­сімге келу аса қиын екені түсі­нік­ті. Астана бағдары болса, Сирия­дағы қазіргі жағдайды талқы­лауды, қарулы қақтығыс аумағында қалып қойған бейбіт тұр­ғ­ындарға көмектесуді, қару­лы іс-әрекеттерді тоқтата тұру­ды көздеді. Сонымен қатар деэс­калация аумағы туралы ке­лісім­дерді, гуманитарлық көмек мәсе­лелерін талқылайтын алаң­ға айналды. Астана платформасында Сирия мәселесіндегі келіссөздер қол жеткізген үлкен нәтиже – БҰҰ мен Қызыл крест халық­аралық ұйымы сарап­шы­ларының қатысуымен тұтқын­дарды босату, қаза тапқан­дар­дың денесін беру және із-түзсіз жо­ғалғандарды табу жұмыс­тарын жүргізу болды. Бүгінге де­йін Астана форматында 14 раунд өтті. Бұл Сирия үкіметі мен қа­рулы оппозицияның арасын­да­ғы келіссөздер процесіндегі ай­тар­лықтай кедергілерді артқа тас­тауға көмектесті.

Шанхай ынтымақтастығы ұйымының аясында да Қазақстан Еуропа мен Азияның арасын ортақ жобалар арқылы жақын­дастыруға күш салып келеді. 2017 жылы Нұр-Сұлтан қаласында Шан­хай ынтымақтастығы ұйы­мына әлемдік алып экономикалар – Үндістан мен Пәкістан респуб­ликалары мүше болып енді. Бұл аталған ұйымның қуатын еселеген, айбынын арттырған айтулы тарихи оқиға болды. Осылайша, еліміздің ынтымақтастық миссия­­сы өз жемісін беруде.

Қазақстан көпвекторлы сырт­қы саясатын тиімді, белсенді, сын­­дарлы диалог негізінде жүр­гі­зіп келеді. Жоғарыда атал­ған іс-шаралардың барлығы да тәуел­сіз еліміздің әлемдік арена­дағы беделді орнын бекітіп отыр­ға­ны түсінікті. Бұл, әуелі, Қазақ­стан Рес­публикасының Тұң­ғыш Пре­зи­денті – Елбасы Н.Назар­баевтың саяси бастамашыл­дығы­ның арқасында ақиқатқа айнал­ды. Мемлекет басшысы Қ.То­қаев аталған жаһандық бас­та­ма­­лардың жалғасын тауып, нәти­желі жүзеге асуына зор үле­сін қо­сып келеді. Еліміздің жаһан­дық беделін нығайтуға жас та бол­са тәжірибелі, салмақты дип­лома­­тия­мыздың сіңірген еңбегі зор. Тәуелсіз Қазақстан өзінің сырт­­қы саясаттағы белсенді позиция­сын сақтай отырып, әлі де талай жа­һан­дық бастамалардың көш­бас­шысына айналарына сенім мол.

 

Зарема ШӘУКЕНОВА,

Президент жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының директоры