Ұлттың ұлы тарихында көне Тараз шаһарының өзіндік орны бар. Енді көне қаланың тарихи нышанын сақтай отырып, оны қайта жаңғырту, туристік орталыққа айналдыру – бүгіннің ісі. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев қасиетті Ұлытау жерінде өткен халықаралық туристік форумда «Ата-бабаларымыздың рухын туризмнің озық үлгілері арқылы дәріптеуіміз керек», деген болатын. Осы мақсатта Тараздың іргесінен бой көтерген «Тектұрмас» этно-тарихи кешені ежелгі шаһар тарихын толық бейнелейтін нысан деуге болады. Кешен Талас өзенінің жоғарғы жағалауындағы Тектұрмас тауының биік тау беткейінде 24 гектар аумақты алып жатыр. Тарихи аңыздарға қарағанда, Тектұрмас әулиенің азан шақырып қойған есімі Сұлтан Махмұт екен. Тағы бір деректерде оның Қарахан дәуірінде әскербасы болып қызмет еткені баяндалады. Жалпы, Тектұрмас кесенесі Таразда ілгеріден бар. Ал жаңа ашылған «Тектұрмас» тарихи кешені Әулиеата өңіріндегі ортағасырлық түркі елдерінің қасиетті мекенін көрсететін, түркі тарихынан сыр шертетін тарихнама ретінде әрі халқымыздың рухани жан-дүниесін байытып, туризмді дамыту мақсатында салынған. Ғажайып кешен Тараз тарихының барлық кезеңін қамтитын бірнеше архитектуралық құрылымнан тұрады.
Тарихи кешенді тамашалау әйгілі Талас өзені арқылы өтетін көпірден басталады. Көпірге кіреберіс жерде екі үлкен стелла тұрғызылған. Дөңгелек күн тәрізді тастың бірінші бетінде Ұлы Батыс түркі қағандарының таңбасы бейнеленсе, екінші бетінде түркі халықтарының наным-сеніміндегі Тәңір құсы Самұрықтың бейнесі көрсетілген. Түркі халықтарының айбарлы белгісіне айналған арыстанның екі бейнесі ақ түсті мәрмәр тастан құйылып, көпір аяқталатын жердің екі жағында орнатылған. Мүсіндердің биіктігі 4 метр, салмағы 3 тонна. Арыстандардың түр келбеті қазба жұмыстары кезінде табылған артефакт бейнесі бойынша жасалған. Ежелгі мифологияда аңдардың патшасы арыстан өз аумағы мен өз үйірін қорғайтын, билік пен байлықтың символы болып есептелген. Ал кешенге кіреберістегі «Көне Тараз» қақпасы «Тектұрмас» этно-тарихи кешенінің айбынын арттырып тұр. Шығыс стилінде салынған қақпаның биіктігі 10 метр, ені 14 метрді құрайды. Қақпаның екі жағында күзет тұратын биік мұнаралары бар. Ал ортасындағы қасбеттері әр түрлі ою-өрнектермен безендірілген. Оның бірінші беті «Тектұрмас этно-тарихи кешені» деген жазумен әшекейленсе, екінші бетінде «Тарих – тектіліктің белгісі» деген жазу жазылған. Қақпаның екі шетіндегі мұнаралардың іргетасы жергілікті табиғи тастан қаланса, ал қабырғалары травертинмен қапталған. Мұнаралардың алдыңғы жағында найза және қылышпен қаруланған сауытты екі жауынгердің мүсіндік бейнелері бар. Қос жауынгер мүсінінің бойы 2 метр, ал салмағы 300 келі болады. Кешенге кіреберістен басталатын баспалдақтар мен ішкі жолдардың барлығы жергілікті табиғи қызыл тастан жасалған. Баспалдақтың екі жағындағы арнайы ақ тастардан жасалып, ежелгі петроглифтермен әшекейленген ескерткіштерге Тараз өңірінен шыққан тарихи тұлғалардың, яғни он төрт қаған мен ойшыл ғұламалардың есімдері, олардың билік еткен ғасырлары қашалып таңбаланған. Мұнда жазылған біздің дәуірімізге дейінгі VII-VIII ғасырлардағы әйгілі Тұран билеушісі Алып Ер Тоңға есімінен бастап ХV-ХVІ ғасырларда Моғолстан мемлекетінің негізін қалаушы Захир Әд-Дин Бабырға дейінгі қағандар мен ғұламалардың есімдері ұрпаққа ұлағат екені сөзсіз. Бұл жерден әулие Тектұрмас, шығыс ойшылы Жүсіп Баласағұн, түркі ғалымы Махмұд Қашқари, әйгілі Талас құрылтайын ұйымдастырушы Қайду ханның есімдерін көруге болады.
Ал баспалдақтан жоғары көтерілген бойда ұлы бабамыз Әулиеатаның еңселі ескерткіші бар. Тарихи деректерде Әулиеатаның Қарахан әулетінен шыққан хан Шах-Махмұд Бұғра Қарахан екені айтылады. Айша бибі өмірден өткенде, оның басына мазар салдырып, өзі қалған өмірін кесенені күзетіп өткізгендіктен, ел аузында Әулиеата аталған делінеді. Сонымен қатар Әулиеатаның ежелгі Тараз топырағында Ислам мәдениетін қалыптастыру жолында еңбек еткені айтылады. Бүгінде шаһар орталығындағы Қарахан кесенесі ХІ ғасырдан бері сақталып келе жатқан көне сәулет үлгісі ретінде құнды. Жаңа бой көтерген Әулиеата ескерткішінің салмағы 10 тонна. Ақ түсті мәрмәр тастан құйылған ескерткіш постаментінің биіктігі 8 метр, ал мүсінінің биіктігі 13 метрді құрайды. Бұл еліміздегі ең үлкен ескерткіш болып саналады. Ескерткіштен ұлылық пен даналықтың бейнесін көруге болады. Абыз тұлға қос алақанын жайып, Жаратушыдан еліне бақ-береке тілеп тұрғандай кейіпте берілген. Ал одан беріде Тектұрмас тауының Талас өзені жағындағы ең биік беткейінде Тараз қаласын жоғарыдан көруге арналған алаңша орналасқан. Бұл алаңда құс ұшу биіктігінен Тараздың тынысы мен Талас өзенінің ағысына қарап, айналадағы тарихи дүниелерді тамашалауға барынша мүмкіндік жасалған. Ал тамашалау алаңшасының ортасында арнайы биік тастан жасалған билік белгісі – Лауһа тұғыры орнатылған. Символикалық белгінің ең ұшар басында әлемді жаратушы Алла Тағаланың қасиетті Құран Кәрімдегі ұлы сөзі «Алладан басқа ешбір Тәңір жоқ. Ол тірі, толық меңгеруші» деген Құран сүресі жазылған. Лауханың Құран аяты жазылған жерінің астыңғы жағында түркі халықтарының тастағы тарихы – әйгілі Күлтегін бабамыздың көне руна-түркі тіліндегі жазуы бейнеленген.
Алайда, алып архитектуралық құрылыс мұнымен тоқтап қалмайды. Жоспарда кешеннің екінші, үшінші кезеңдері бар. Болашақта «Тектұрмас» этно-тарихи кешені қосымша тарихи және танымдық нысандармен кеңейтіледі деп жоспарлануда. Жоспар бойынша мұнда енді ежелгі қалалар мен қамалдар қабырғаларының үлгісіне сәйкес, ортағасырлық қорғандар мен дуалдардың көрінісі салынады. «Көне Тараз» қорғаны ежелгі керуен-сарайлар мен цитадельдердің дәстүрлі архитектуралық бейнесі бойынша жасалады. Сонымен қатар тарихтағы Атлах шайқасы мен Аңырақай шайқасының тасқа қашалған тарихи бейнесі монументалдық қабырға бетінде көрініс табады. Бұдан өзге де жоспарлар бар. Ал бүгін «Тектұрмас» кешенінде Алып Ер Тоңға бастаған қағандар мен данышпандардың, Әулиеата мен Тектұрмастың рухы қалықтап тұрғандай әсер етеді. Көз алдымызға заманалардың ұлы көші, тарихтың тағылымды сабақтары елестейді.
Жамбыл облысы
