Енді міне, елеусіз қалған Қалмаққырылған тауының сыры ашыла бастады.
Осы жуырда облыс орталығындағы Toraighyrov University-те «Қалмаққырылған тауларындағы археологиялық-этнографиялық зерттеулер» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті. Жергілікті ғалымдар тарихтағы «Қалмаққырылған» деген атаумен белгілі қазақ-қалмақ шайқасына қатысты құнды мәліметтермен бөлісті. Конференцияға студенттер, тарих пәнінің мұғалімдері, зиялы қауым өкілдері қатысты.
Жергілікті ғалымдардың зерттеу жұмыстарының барысында шайқастың жылы, уақыты, орны анықталыпты. Тіпті шайқас сәттерін көрсететін картаны қатысушылар назарына ұсынды.
Жиында оқу орнының Е.Бекмаханов атындағы Тарих және этнография орталығының директоры Амантай Құдабаевтың «Серектас шайқасы» деген кітабы таныстырылды.
– Сондықтан, – дейді оқу орнының Е.Бекмаханов атындағы Тарих және этнография орталығының директоры Амантай Құдабаев, – шайқас өткен жерді «Қалмаққырылған» емес, «Қалмаққырған» деп атаған дұрыс. Шайқас Май ауданы, Ақшиман ауылының маңында 1741 жылы наурыз-сәуір айларында болған. Ол жерді «Қалмаққырған» десек, қазақтың қалмақты қырған жері болып шығады. Бұл тарихи деректермен дәлелденген. Ал егер «Қалмаққырылған» десек, онда қалмақтар өздігінен қырылып қалған сияқты көрінеді, – дейді тарихшы ғалым.
Яғни «Серектас шайқасы» кітабына тарихшы, этнограф ғалымдардың «Қалмаққырылған» тарихи шайқасы туралы мақалаларын топтастырып берген. Кітапта қазақ-қалмақ шайқастарына байланысты зерттеулер, көнекөз қариялардың естеліктері, өлкетанушылар мен журналист қауымның мақалалары бар.
Ал Toraighyrov University Археологиялық зерттеулер орталығының директоры Виктор Мерцтің айтуынша, қазір Қалмаққырылған тауы түбегейлі зерттелуде. Таудың солтүстік, солтүстік-шығыс аймақтарынан қалмақтардың көне тұрақтары анықталған. Бұл жерлер көшіп-қонуға аса ыңғайлы болған. Сол себепті олар осы жерлерге қызығып, жаулап алғысы келген.
Тау Май ауданы, Ақшиман ауылының оңтүстік жағына қарай орналасқан. Таудың ені – 10, ұзындығы 17 шақырым. Баянауыл тауларымен жалғасады. Аралығы 80 шақырымдай.
Жиынға қатысқан Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Дүниежүзі тарихы кафедрасының ғылыми қызметкері Ирина Ерофеева өткен ғасырдың 80-жылдары шығыстанушы Владимир Моисеевтің зерттеуі барысында Қалмаққырылған жайлы тарихи оқиғаны алғаш білгендерін айтып өтті.
– Алдағы уақытта Ақшиман жерін, Қалмаққырылған тауын зерттеуді жоспарлап отырмын. Шайқас туралы материалдар орталық және аймақтық мұрағаттарда сақтаулы. Деректердің барлығы терең зерттеуді қажет етеді. Алдағы уақытта әріптестерімізбен бірлесіп зерттемекпіз, – дейді Ресей ғылым академиясы Қалмақ ғылыми орталығының қызметкері В. Тепкеев.
Қалмаққырылған тауына, Ақшиман ауылына жету – алыстың алысы. Май ауданының орталығы Көктөбеден шыққан көлік таусылып бітпейтін ұзақ жолға бастайды.
Ауылдағы мектепте технология пәнінен сабақ беретін Нұрбек Жұмаділовтің де Қалмаққырылған жайлы айтары аз емес. Облыстық музей қызметкерлері «Қалмаққырылған» жобасын да қолға алыпты. Бұл жобаға Ермат Байқұрманов, Әбілқақ Түгелбаевтар бастаған белсенділер үлес қосуда.
Облыста әкім болған Ерлан Арынның кезінде «Батырлар жолы» атты тарихи-танымдық жоба ұйымдастырылды. Жастар Баянауылдан Қалмаққырылған тауына дейінгі аралықтағы 80 шақырым жерді жаяу жүріп өтсе, «Қазақ хандығының 550 жылдығына» орай «Ұлы дала елі» тарихи-мәдени республикалық экспедициясы да Қалмаққырылған тауына келіп кеткен.
Негізі осындай тарихи таулы жер ерекше қорғалатын аймаққа алынады. Қалмаққырылған тауындағы тастарға қалай болса солай жазылған бейберекет жазулар, қоқыстар көзге түседі. Күтім керектігі көрініп тұр.
Мұхтар Əуезов 1958 жылы Баянауылға келеді. Қасында жүрген серіктерінің бірі:
– Мұхтар аға, бұрын Баянауылда болып па едіңіз? – деп сұрақ қояды. Сонда Мұхтар Әуезов:
– Баянауылда болғаным жоқ. Бірақ Баянауыл үнемі менімен бірге, менің қасымда. Менің достарым Əлкей Марғұлан, Қаныш Сəтбаев осы Баянауылдан шыққан азаматтар ғой. Олардың айтуы, суреттеуі бойынша Ақбет тауы, Қалмаққырылған жотасы, Жасыбай, Сабынды, Торайғыр көлдері əлі картаға түспей жатып, менің көкірегіме көшкен. Енді, міне Баянауылға құмартып келе жатқан жайым бар, – деген екен.
Мұхаң айтып кеткен «әлі картаға түспей жатып» деген сөздің мәні бүгінге жетті. Біздің өзіміз Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасы арқылы еліміздің әр өңіріндегі елеусіз қалған Қалмаққырылған сияқты тарихи жерлерді, олардың атауларын зерттеп-зерделеп жазып, картаға түсіру керектігін енді қолға алудамыз.
Амантай Құдабаевтың «Серектас шайқасы» деген кітабының бұлай аталуына келсек, 1756 жылы Олжабай батыр бастаған Баянауыл мен Ертіс өзені аралығындағы қазақ-жоңғар шайқасына куә болған Серектас таулары – қалмақты қырған жеңістен соң Қалмаққырған деп аталғаны тарихта айтылады.
Бірақ ғалым-тарихшы Қалмаққырған деп атағысы келген атау Май ауданы, Ақшиман ауылы маңындағы Қалмаққырылған атауынан басқа, еліміздің Ұлытау ауданында, Ақтөбе облысы Темір ауданында да бар, қазақ жерінің тәуелсіздігі үшін күрестің куәсі болған тарихи жерлер делінеді.
Жалпы, тарихта болған оқиғаны ата-бабаларымыз «Қалмаққырылған» деп бекер атамаған болар. Аңырақай, Бұланты, тіпті, қалмақтармен болған шайқастардың бәрін де халқымыз «Қалмаққырылған» деп атап келген.
Әрине Аңырақай, Бұланты шайқастарының қатарына енді қалмақтарды қырған «Серектас шайқасы» қосылса – осы күнге дейін елеусіз қалып келген бұл шайқас жайлы бәрі де білетіні қуантады.
Бұл шайқас жайлы Мәшһүр Жүсіп бабамыз «Осы қырғыннан кейін қайтып қалмақтың табаны Сарыарқаға тиген емес» деп жазды.
Серектастағы «Қалмаққырылған шайқасы» жайында Әлихан Бөкейхан, Әлкей Марғұлан, басқа да тарихшылар жазып кеткенімен, Кеңес кезінде бұл мәселе жабық күйінде қала берді.
Кей жерлерде, жырларда Серіктас болып та аталып жүр. Шежіреде әркім әртүрлі таратады. Әйтсе де ертеден жергілікті халық «Қалмаққырылған» атап кеткен атауды, осы күнге дейін санасына сіңірген тарихи оқиғаны, өткен тарихты қастерлейік. Атауын өзгерткіміз келсе, Серектастың өзі де бұрын жергілікті қарттардың айтуларынша Қарасиыр деп аталған екен. «Қарасиырдағы шайқас» жайлы да өткен тарихта мәліметтер бар.
Қазір бізге керегі: өңірдегі енді ғана құпиялы тарихы ашылған Қалмаққырылған тауын тарихи-танымдық мағынасында қорғауға алу қажет. Туристер келіп таңдай қағатындай-ақ, табиғаты да, өзінің еш жерде жоқ ерекшелігімен көзге түсетін үшкір, жартасты тауларды қазақ жерінің кереметі ретінде таныстыру қажет.
Бұл жерге келгенде бойыңды тылсым құбылыс жеңіп, басқаша әсерде боласыз. Ақшиманға келер жол бойында «Қалмаққырылған тауы» деп жазылып, нұсқау белгілері болуы қажет. Сондай-ақ Қалмаққырылғанда тарихи-танымдық туризм жасау үшін бұл жаққа жол салуымыз қажет.
Осы көріністерді түсіретін кәсіби фотографтарды, тіпті, шағын деректі кино түсіретін мамандарды да шақыру керек. Ғаламтордан Қалмаққырылған тауларының дөңгеленген көріністерін көрсететін сурет табуың да қиын.
Біз де Қалмаққырылған тауы, Ақшиман ауылы жаққа бірнеше рет барып қайттық. Әр тасында жаугершілік заманның күңгір көне үні қалып, жаңғырады.
Павлодар облысы,
Май ауданы
