Тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етудің түйткілдері

С.Асфендияров атындағы Қазақ ұлт­тық медицина университетінде өткен бас­қосуға «Әлеуметтік медициналық сақ­тан­дыру қоры» АҚ төрағасы Айбатыр Жұмағұлов та қатысты. Бірден айта ке­ту керек, бірінші болып сөз алған ми­нис­­тр Е.Біртанов әдеттегідей барлық мәсе­леден хабардан екенін және оның бәрін ретке келтіру үшін өте көп жұмыс істеу қажеттігін жасырған жоқ. Мәселен қазір елімізде медициналық қызметпен қамта­ма­сыз ететін 2 мың мекеме бар, оның 60%-ы жекеменшікте. Ендеше, бәсеке бар жерде сапа да болуы керек.

Еліміздің бас дәрігері алдымен дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етудегі олқы­лық­тар­ға ойысты. Мысалы, науқастардың көп­шілігі өзіне тегін дәрі тиесілі екенін біле бермейді. Осы мәселеде бармақ бас­ты, көз қысты жағдайлар туындамау үшін министрлік кез келген дәрігерлік ем та­ғайын­дау ТМККК мен МӘМС аясында тегін болуына және барлық дәрігерлер элек­тронды рецептіге толық көшкенін көз­дейді.

– Біз дәрі-дәрмектердің тізімін ұдайы то­лықтырып отырамыз. Ал көпшілік тен­дер өтті, қаңтар айында емдік препараттар топ етіп түсе қалады деп ойлайды. Жоқ, іс жүзінде тендер жыл бойы, апта сайын өтеді. Өйткені біріншіден үнемі жаңа дәрілерді қосып отырамыз. Мысалы, өткен жылы онкологияға қарсы 20 шақты препарат қосылды. Бұл оңай іс емес, бірнеше деңгейден тұратын толайым үдеріс. Алдымен формулярлық комиссияның отырысы болады. Ұлттық формуляр мен мамандар емдік жағынан және экономикалық жағынан қандай дәрі-дәрмектердің тиімді екенін дәлелдейді. Екінші кезеңде оны бюджетке қосу керек, үшінші – сатып алу тізіміне енеді, бұйрықтарға препараттарды кіргізу – өте маңызды. Мұнсыз ол сіздің қолыңызға түспейді, – дейді министр.

Нәтижесінде бұл жұмыстар айларға созылады. Өйткені сыбайластыққа қарсы сараптама жасалуы керек. Министрлік бекітетін тегін дәрі-дәрмектердің тізімі бар барлық бұйрықтар сайттарда жарияланып, Қоғамдық кеңестің, тиісті қоғамдық ұйымдардың келісімін алуы тиіс. Мұнан кейін Әділет министрлігінде тіркеліп, тағы да тексеруден өтеді. Сондықтан да кез келген препаратты сатып алуға бірден шешім шығарыла салмайды.

Министр мемлекетті дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етудің тағы бір түйткілін атады. Мәселен, биыл медициналық сақ­тан­ды­ру есебінен қосымша қомақты қаражат бөлінген. «Бірақ біз қанша дәрі-дәрмек керек екенін де білмейміз. Өйткені дәрілер рецептсіз сатыла береді. Мысалы, дәрігер балаға парацетамол жазып берді делік. Ал елімізде шамамен қанша бала парацетамол ішетінін білмейміз. Өйткені, оны есепке алатын бір жүйе мен рецепт болған жоқ. Парацетамолдан бұрын рецептісіз сатылатын күшті антибиотиктер ше? Сондықтан да алдын ала жылына қанша дәрі-дәрмек сатып алу қажеттігін әкімдіктерден сұрасаң, олар емханаларға, емханалар учаскелерге, олар одан әрі жеке дәрігерлерге сілтейді».

Министрдің айтуынша, дәрігерлер де өзде­рінің пациенттеріне қандай және қан­ша көлемде дәрі-дәрмектер керек еке­нін біле бермейді. Ал цифрлы тех­но­логиялардың көмегінсіз бұл мәселені рет­теу мүмкін емес. Сондықтан соңғы екі жылда интенсивті түрде, шапшаң әрі қиын­дықпен цифрландыру жұмыстары жү­ріп жатыр.

Дәрі-дәрмектерді рецептімен босатуға және биылдан бастап енетін электронды рецептілерге қатысты барлық реформалар науқастарға тегін препараттар таратуда алдын ала қанша дәрі-дәрмек сатып алу қажеттігін білу үшін қажет. Кейде дәрі-дәрмек жыл аяғына дейін жетпей қалып, әбігер осыдан туындайды. Шын мәнінде бұл мәселеде ауқымды жұмыс жүріп жатады. Аймақтарды дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету, дәрі-дәрмек шығаратын, тасымалдайтын, делдалдық ететін компаниялармен жұмыс шаш-етектен. Кейде қамтамасыз етушілер тендерге қатыспай, өздері белгілеген бағаға тұрып алатын кездер де болады. Осы кезде дәрі-дәрмек тапшылығы туындайды. Нәтижесінде, бағаны формулярлық комиссия анықтайтындықтан, бұл процесс қайта басталады. Басқа елдер ұсынатын бағалар салыстырылады. Бұл өте жауапты жұмыс. Бір дәрі 10 теңгеге ғана қымбат болса да, мемлекет үшін сатып алған кезде миллиондарға айналады.

Қысқасы, дәрі-дәрмек сатып алу үде­рі­сі ұдайы жүреді. Қазір керекті пре­па­рат­тар­дың 90 пайызы сатып алынған. Бірақ оның тізімі әлі де ұлғая бермек, өйт­кені әлі де 60 шақты препаратты фор­муляр тізіміне енгізетін бұйрық өз келі­сі­мін күтіп жатыр екен.

– Айналып келгенде, біз Тегін ме­ди­циналық көмектің кепілдік берілген көлемі мен МӘМС аясындағы дәрігерлер­дің барлық тағайындаған емі тегін болуы­на қол жеткізуіміз керек, – дейді Елжан Біртанов.

Қысқасы, аталған салада адалдық пен ашық­тық орнауы үшін электронды рецептура жүргізу қажет. «Біз өзіміз де талай рет дәрі-дәрмектер бақылаусыз өтірік науқастарға тағайындалып, бұл препараттар жекеменшік секторға, дәріханаларға, тіпті шетелге жөнелтілетінін айтып та, жазып та жүрдік. Өйткені өте қымбат пре­параттар бар. Егер бір құтының баға­сы 1,5 миллион теңге болса, оның өмірлік маңызы бар екенін де ұмытпау қажет. Бұл үшін бізді талай рет сынға да алған. Бірақ бұл мәселелерді анықтап, жария еттік. Бұл не үшін қажет? Себебі осы іске ара­ласқан адамдар күндердің күнінде тер­геуші есігін қағатынын білуі қажет», деді министр.

Коррупцияға келетін болсақ, Ден­сау­лық сақтау министрлігі барлық аймақта тегін препараттар берілген пациенттер арасында арагідік SMS сауалнама жүр­гі­зіп көргенде, дәрі-дәрмектердің 7%-ы қолды болғанын анықтаған. Ал бұл ұрылар дәрілерді ғана емес, адамдардың өмір­лерін де ұрлайды.

Ал статистика бойынша, 2018 жылы тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етіле­тін­дер саны азайса, бұл жүйені өтірік нау­қас­тардан арылтқанның нәтижесінде жүзеге асты. Дегенмен қазір олардың саны қайтадан көбейіп келеді. Бізде өткен жылы есепке алынған диабетиктер мен гипертониктер саны 30 пайызға өсті. Әрине, эпидемия жүрген жоқ. Жәй науқастардың бір бөлігі тіркелместен, өздері ақылы емханаларға қаралып, дәрі-дәрмектерді өздері сатып алып жүрген. Қазір біз олардың барлығын есепке алып, мә­ліметтер базасына енгіздік. Енді көп­те­ген науқас өзіне тегін дәрі-дәрмек тиесілі екенін біледі. Қазір министрлік мә­ліметтер базасын бір ізге түсіре бастады, тегін рецептілер саны жылына 3 мил­лион­ға жетті, дейді министр.

Орайы келіп тұрғанда айта кету керек, медицинадағы алаяқтық барлық елдерде бар. Сондықтан да сақтандыру компаниялары барлығын тексереді. Әйтпесе бүкіл төлемдер мен шығындарға олардың шашы да жетпеген болар еді. Сондықтан да қазір әрбір сырқаттылық жөніндегі құжат, әрбір рецепт, әрбір медициналық қызметтің бағасы, дәрі-дәрмек, компьютерлік томография, УДЗ, бәрі де электронды түрде тіркеле бас­тады. Емделіп жатқан науқастардың та­ри­хы электронды нұсқада жүргізіледі. Қыс­­қа­­сы, денсаулық сақтау саласын цифр­лан­ды­ру оңайлықпен жүріп жатқан жоқ. Осының барлығының астарында ақша мен адам өмірі жатыр. Ал қарапайым халыққа электронды үкімет арқылы өзі­нің электронды құжаттарына жол ашыл­ды. Білгенге бұл да аса маңызды. Бұл жең ұшынан жалғасып келген жүйеге ұнамайтыны тағы белгілі.

Себебі кейде ебін тапқан сау адамдар ауырдым деген құжаттарды сатып алып жатады. Болмаса ауруханаларда жасалатын оталардың бағасы мен шығынын көтеру үшін өтірік диагноздар қойылады. Сондықтан да МӘМС ісін сапалы жүргіземіз десек, медицинадағы бақылау барлық саладан да өзекті.

Жоғарыда елімізде медициналық қыз­метпен қамтамасыз ететін 2000 ме­ке­­ме бар екенін атадық. Министр ай­тып отырған шаралар аудандар мен ауыл­­дарға дейін қамтиды. Қам­та­ма­сыз етушілерге пациенттің сақ­тан­ды­рыл­ған, сақтандырылмағаны жө­нін­де­гі мәліметтер базасы қолжетімді. Ал ми­нис­трлік көрсетілген әрбір қызмет туралы ақпа­ратты алып отыр. Мұнан әрі қарай бұл жұмыстар тек жетілдіріліп, бақылау күшейе түспек. Айналып келгенде минис­тр­лік қана емес, әрбір адам өзінің электронды құжаты арқылы анализдерін, тағайын­далған ем түрлерін, қабылдаған дәрі-дәрмектерін көріп отыруы керек. Ден­саулық саласының қызметі ашық та әділ болуы үшін іс осылай жүруі тиіс.

Министр халыққа денсаулық керек болса, ел медицинаның дамығанын, оның қызметінің тиімді болғанын қаласа, онда өзіне өзі дәрігер болып, диагноз қоюды доғарғаны жөн екенін жеткізді. Өйткені кейде адамдар мамандармен ойласпай кері әсері күшті антибиотиктерді сатып алып жатады.

Кездесуде көтерілген мәселе, қойыл­ған сұрақ аз болған жоқ. Бақылау кеңесіне бизнес пен қоғам белсенділерін тарту, дәрігерлердің жалақысын көтеру де талқыланды. Өйткені бір хирург күніне 10 ота жасаса, ота жасамайтын да хирург­тер бар. Сол сияқты ата-аналардың бала­ла­рына екпе жасатуға жиі қарсы бола бас­тағаны, донорлыққа мұқтаж науқастар мә­селесі, балалар арасындағы өлім-жітім, әл­еуметтік желілердегі үрей туғызатын жал­ған ақпараттар, қысқасы көп мәселе қам­тылды.

АЛМАТЫ