Қазақ даласы табиғи жолмен дамып келе жатқан жылдарда ауылдардың көлемі, әсіресе солтүстік өңірде үлкен болмайтын. Олар мал бағуға шақталып, қалың орманның қойнауында ең көп дегенде 20-30 үйден ғана отыратын еді. Бұл қоныстар мал өсіруге және бағуға өте ыңғайлы болатын. Ықшам ауылдың барлық тұрғындары да жұмыс істеп, нәпақасын айыратын.
Ал тың көтеру жылдарында қазақ даласының өз ерекшелігі бар екенін, ондағы қоныстар мал өсіруге ыңғайланғанын білмеген Н.Хрущев Ресей мен Украинадан халықты қаптатып төгіп, ауылдық мекендерге адамдар санын ақылсыз шешімдерімен шектен тыс толтырып жіберді.
Онымен шектелмей Қазақстан мен Сібірде 43 млн гектардан артық жерді жыртқызып тастады. Әрине оның Қазақстанға пайдалы жағы да болды. Тың көтеру жылдарында КСРО бюджетінен ауыл шаруашылығына бөлінген қаражаттың 20 пайызы Қазақстанға құйылды. Қаншама техника, құрылыс материалдары, жолдар мен құрылыстар салынды. Бірақ зияны да зор болды. Қазақтың ана тілі келімсектердің кесірінен тығырыққа тіреліп, құрып кетудің аз-ақ алдында қалғанын білеміз. Шағын деген сылтаулармен барлық қазақ мектептері жабылып, балаларын оқыту үшін халық келімсектер салдырған ұжымшарлар мен кеңшарларға көшуге мәжбүр болды. Ал ондағы мектептің бәрі тек орысша еді.
Батыстан қаптатып әкелген халық қазақтың мал жайылымдарын құртып, жыртып тастағанымен қоймай мыңдаған кеңшарлар мен ұжымшарларды көбейтіп, аумақтарын ұлғайта берді. Ауыл мен қаланың айырмасын жоямыз деп, онда қалалықтарға ғана тән қора-қопсысыз үйлер салынды. Тіпті көп қабатты үйлер тұрғызған жағдайлар да болды. Әрине әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан алғанда жақсы мектеп, балабақша, аурухана т.б. бір жағынан жақсы. Бірақ ауылдың ерекшелігі, негізінен мал шаруашылығына бағытталуы, ал оған жайылым мен жем-шөп керек екені ескерілмеді. Тиімді экономика құру емес, жалпы саясатқа негізделген дәстүрлі емес шаруа – астық өсіруді алға шығарып, мал өнімдерін арттыруды екінші кезекке ысырды. Барлық шаруашылық құрылымдары осы бағытта дамыды.
Тәуелсіздік жылдарында өкіметтің дотациясымен қалт-қалт етіп тұрған осы кеңшарлар түгелге жуық құлап, арасында қазіргі заманға икемделген талантты менеджерлер ғана кейбір шаруашылықтарды алып қалды. Соның өзінде олар ауыл тұрғындарының санын арттыру арқылы емес, жұмысқа икемді адамдарды ғана тартудың есебінен жақсы нәтижелер көрсетуде. Мәселен, облыстағы «Дайындық АГРО», «Ноғайбай» ЖШС республикаға белгілі, осы заманғы озық шаруашылықтар. Алайда, олардағы түтін саны көп емес, алғашқысында алпыстан, екіншісінде отыздан артық қана үй бар.
Сондықтан баяғы кеңестік «ауыл тұрғындарының санын арттыру, үй санын көбейту» деген сияқты зиянды тәжірибеден бас тарту керек. Керісінше өзін-өзі асырауға шамасы келіп отырған ауылдарға жол тартқан жөн. Үкіметтің ауылға жасайтын бар пайдасы осыған негізделсе игі болар еді.
Өкінішке қарай еліміздің осы саланы қадағалайтын басшылары адам саны азайған ауылдарды «болашағы жоқ» деп жойғысы келеді. Осының өзі олардың ауылдың негізгі функциясы неде екенін білмей, Кеңестен қалған кеміс тәжірибені тұтынудан алған «ақыл» сияқты.
Бес-алты жыл бұрын Ауыл шаруашылығы министрлігінің жергілікті жерлерді дамыту басқармасында істейтін жерлесіміз, бұрынғы депутат М.Трошихинге барып, туған ауылымыз Тауағашқа жол салу мәселесін айттық. Сонда ол: «Адам саны аз ондай ауылдарға жол салынбайды» деді. Міне, осындай пікір барлық шенеуніктеріміздің басына кіріп алған. Ал жер көлемі үлкен, халқының саны аз, алайда ауыл шаруашылығы жақсы дамыған Аустралия, Малайзия секілді елдер шағын елді мекендердің түкпір-түкпірде отырғанын қалап, оларға жол салып берген. Соның нәтижесінде олар өздері де ұдайы дамып, ауылшаруашылық өнімдерін де жақсы өндіріп отыр.
Табиғи жолмен дамуды ескерсек, ауыл ешқашан үлкен болмайды, бұл адамға да, шаруаға да пайдалы. Ал баласын аудан орталығынан немесе қаладан оқыту, ауруханаға жету, үлкен сауда орталықтарына бару, өз өнімдерін өткізу т.т. үшін ауылдықтарға тек жол керек. Әсіресе қазіргі, әр аулада бір-бір жеңіл көлік дүрілдеп тұрған заманда жолдан басқа ештеңе керек емес.
Солтүстік Қазақстан облысы
