Президент мақаласын «Мемлекет көлемінде және халықаралық деңгейде ауқымды іс-шаралар ұйымдастыру жоспарланып отыр. Бірақ мұның бәрі той тойлау үшін емес, ой-өрісімізді кеңейтіп, рухани тұрғыдан дамуымыз үшін өткізілмек» деп бастапты. Демек, Абай мерекесі – той тойлау үшін емес, ой толғау үшін. Қисынды тұжырым. Қазіргі мезгілде дамыған мемлекеттер рухани дәулеттерін бекемдеуге күш салуда. Бұл үдерісті ұстанған Қытай, Жапон және Үндіқытай түбегіндегі мемлекеттер едәуір игілікке жетті.
Қ.Тоқаевтың мақаласын оқып шыққаннан кейін биыл Қазақ елі үшін Абай тағылымдарының негізінде ұлттық тәлім-тәрбие беруге бағытталған бетбұрыс кезеңі болғалы тұрғанын аңғардым. Өйткені адамға керек ұлағатты ақыл-кеңестің бәрі Абайда бар. Мәселе – Абайды оқуда, оқығанды көңілге тоқуда. Абайдың өсиетінен нәр алып өскен жан задында жаман болмайтыны анық.
Сондай-ақ Мемлекет басшысы мақаласында Абайдың «Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек, Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек» деп басталған өлеңінен туындаған «Толық адам» формуласын зерделепті.
«Тоқтаулылық, қалыпты,
шыдамдылық,
Бұл – қайраттан шығады,
білсең керек.
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек», – деп ұласқан өлең жолдарын автор қазақ халқының өмірлік философиясы қатарында қарап, бұл тұжырымдама өмірдің кез келген саласының, мемлекетті басқару мен білім жүйесінің, бизнес пен отбасы институттарының негізгі тұғырына айналуы керек деп есептейді.
Абайдың «толық адам», қырғызша «төрт тарапы төп адам» деген кемеңгер анықтамасын біздің Шыңғыс Айтматов ағамыздың «күн сайын адам болу» үндеуі жалғастырып тұрғандай. Бұлар екі түрлі сөз болғанымен, түпкілігінде мағынасы бір. Адам ақыл тоқтатып, өзін күн сайын тәрбиелеуі тиіс.
Абай – адам баласын оған қажет барлық асыл қасиеттерге үндеген тұлға. Ол әрбір адамды адал, іскер, бауырмал, қарапайым, бастамашыл, жауапкершілікті болуға шақырады, бұларға ие болмағандар үшін өкінеді, күйінеді. «Ерінбей еңбек қылса, түңілмей іздесе, орнын тауып істесе, кім бай болмайды?», «Мал жұтайды, өнер жұтамайды» деген нақылы қазір де күшінде және келешекте де өнеге болып қала береді.
Абайдың дүниетанымын, рухани мұраларын терең танып-білуді қазақ елінде ғана емес, халықаралық кеңістікте де қолға алу ең дұрыс шешім деп есептеймін. Бұл – заман талабы. Абайдың шығармаларын кеңінен тарату істерінде қырғыз елі, біздей ақын-жазушылар, аудармашылар шетте қалмауға тиіспіз.
– Сіз Абайдың «Қара сөздерін» қырғыз тіліне алғаш рет толық аударған жазушысыз. Сізге дейін де кейбір жазушылар «Қара сөздерден» үзінділер аударып, газет-журналдарға жариялап жүргенін байқағанмын. Бірақ олардың тісі батпай жатқандай көрінген. Сіз бұл тақырыпқа қалай бардыңыз? Аударуда қандай қиыншылықтар болды?
– Он жыл ілгері Қазақстан Жазушылар одағының шақыруымен Абайдың 165 жылдық мерейтойында Қырғыз халық жазушысы Омор Сұлтанов екеуміз Астана, Өскемен, Семей қалаларында және Абайдың Жидебай ауылында өткен мерекелік іс-шараларға қатысқан едік. Сонда ұлы ақынның «Қара сөздері» бар «Ынталы жүрек» деген кітабы қолыма тиіп, оны оқуым маған қатты әсер берді. Бұрын оқыған емес едім. «Қара сөздерден» қырғыз бен қазақтың тұрмыс-тіршілік түйткілдерінің, менталитетінің, кемшіліктері мен артықшылықтарының, ойлау жүйесінің бірдейлігі анық көрінді. Абай адамды жаман нәрседен аулақ болып, жақсы қасиеттерді бойға сіңіруге шақырады. Бұл қырғыз үшін де әбден керектігін сезіндім. Сондықтан да еліме барғанда аударуға бел байладым.
Сөйтіп аударғандарымнан үзінділерді дереу өзім жұмыс істеп жүрген «Жаңы Ала-Тоо» («Жаңа Алатау») журналына жариялай бастадым. Оқырмандар жақсы қабыл алып, жылы пікірлерін білдіріп тұрысты. Бұл маған дем беріп, толық аударып шықтым. Аудармаларымды кейінірек жарық көрген «Эки чынар» («Екі шынар») жинағыма кіргіздім. Қара сөздерді аудару мен үшін соншалықты қиын болған жоқ. Біріншіден, кеңес заманында әскери борышымды Қазақстанда өтеген едім. Қазақ жауынгерлері көп болды. Қоян-қолтық араласып, қазақша жап-жақсы біліп қалғанмын. Екіншіден, зер салған адам Абай заманында қазақ тілі мен қырғыз тілінің арасында үлкен айырмашылық болмағанын байқай алады. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап тіліміз аздап алшақтай бастады. Келінім қазақ қызы. Кейбір сөздерді одан да сұрап қойып жүрдім.
Таяуда Абайдың «Қара сөздерін» аударғанымнан хабардар болған Қазақстанның Қырғызстандағы елшілігінің қызметкерлері аудармаларыңызды тағы да бір жақсылап қарап шығыңыз, «Қара сөздердің» қырғыз тіліндегі нұсқасын жеке кітап етіп шығарайық деп қолқа салғаны мені қазір қуантып отыр.
– Абайдың шығармаларымен қашаннан бері таныссыз? Абай өлеңдерінен, «Қара сөздерінен» көкейіңізде өзінен өзі жатталып қалғаны бар ма?
– Абайдың поэзиясымен бала кезімнен таныспын. Әкем әдебиетке жақын, сауатты кісі болды. Бала кезімде әкем Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік», Сервантестің «Дон Кихот» романдарын оқып отыратын. Әсіресе Абай өлеңдеріне, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолына» көп үңілуші еді. Мен мектепке бармай жатып хат танып, кітаптарды өз бетімше оқитын жағдайға жеттім. Үйдегі кітап сөресінде тұрған «Манасты», «Абайды» оқи бастадым. «Абайға» тісің өтпейді десе де, үйден алып шығып, ауламыздағы бақтың түкпіріне барып оқып жүрдім, бұл кезде бастауыш сыныпта едім.
Әлі есімде, ауылымыздың қариялары басы қосылған жерде, сөз арасында Абайдың нақылдарын мысалға келтіріп, «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста», «Пайда ойлама, ар ойла,талап қыл артық білуге», деп отыратын. Мына бір шумақтар жас кезімізден жадымызда жатталып қалыпты:
Бес нәрседен қашық бол,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз.
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның, білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой –
Бес асыл іс, көнсеңіз.
Осындай өсиеттермен тәрбиелендік. Абайдың тәлімі ауыл-аумағымызға кең тараған еді. Екі ел емес, егіздің сыңарындай едік. Арамыз алыстап бара жатқандай. Абайды қырғыз бен қазақты жақындастыратын тұлға деп білемін. Ағайын, кіндіктес ел, бастауымыз бір болған соң, біз де Абайға келуіміз керек.
– Абайдың өлеңдері, ғақлиялары несімен құнды?
– Ең бастысы – адамгершілікке тәрбиелеуінде, сосын білім алуға, өнер үйренуге шақыруы. Бүгінгі күнде әлемнің тұтқасын өнері өркендеген елдер ұстап отыр. Абай осылай болатынын білген.
– Абайды танып-білу үшін не істеу керек?
– Абайды тану үшін оны оқу керек. Дүниеге, айналаңа Абайдың көзімен қарап көрген абзал. Оның нені меңзеп жатқанын білген жөн. Мұхтар Әуезов «Абай жолын» не үшін жазды? Абай жолы – әділетсіздікке қарсы күрес жолы. Екіншіден, «Абай жолын» оқыған адам, ол қайсы ұлттың өкілі болсын, Абайдың өз шығармаларын тауып алып оқитын болады. Романның бір құндылығы да осында.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Заманалар ауысып, дүние дидары өзгерсе де, халқымыздың Абайға көңілі айнымайды, қайта уақыт өткен сайын оның ұлылығының тың қырларын ашып, жаңа сырларына қаныға түседі», деп айтқанындай, Абайды оқыған сайын ақылың толыса түседі.
Абайдай ұлы тұлға ұлттың жүзі, мемлекеттің төлқұжаты іспеттес. Зерттеушілердің пайымына қарағанда, Абайдың өлеңдері өткен ғасырдың отызыншы жылдарынан бері қырғыз тіліне аударылып, жарық көріп келеді. Қырғыз халық ақыны, Социалистік Еңбек Ері Аалы Токомбаев Абай өлеңдерін сол отызыншы жылдардың басында аударыпты. Абайдан ең кейінгі аудармасын 1984 жылы жариялаған. Сонда ол елу жыл бойы Абайды оқып, аударып жүрген болады.
Абай қырғызша жеке кітап болып 1944 жылы жарық көрген. Демек, қырғыз ақындарының бірнеше буыны Абайдан үлгі алған. Өткен жылы Қырғызстандағы Қазақстан елшілігінің демеуімен қырғыз тілінде «Өлөң сөздүн падышасы» атауымен Абай өлеңдерінің жинағы жарық көрді. Онда қырғыз классикалық ақындарының аудармаларымен қатар, қазіргі жас ақындардың тырнақалды аудармаларына да орын берілген, бұл – жақсы жоралғы.
– Мен бұрын қазақ газет-журналдарын пошта арқылы жаздырып алып оқушы едім. Жақында сол тігінділерді аударыстырып отырып, сіздің өткен ғасырдың ортасында «Зерде» журналында жарық көрген фантастикалық әңгімеңізді көріп таңғалдым. Қазақ әріптестеріңізбен байланысыңыз ерте-ақ басталыпты. Шығармаңыз қазақ басылымына қалай жарияланып жүр?
– Отыз жылдай бұрын албырт жастықтың жетегінде келешек туралы қиялданып, фантастика жанрына да қалам тербегенмін. Өзім ұстаз тұтқан жазушы Абдылда Қарасартов деген ағамыз бір күні Қазақстанның «Зерде» деген ғылыми-көпшілік журналын алып келіп сүйіншіледі. Ішінде менің «Адам жүрегі» деген фантастикалық әңгімем жүр. Жүрегім жарылып кетердей қуанғанмын. Ағайым таныстарына аудартып, ұсынған екен. Ол кезде басқа республикада шығармаңның жарық көруі үлкен жаңалық болатын. Басқа елге танылуымның тұсауы осылай кесілген. Содан соң түрікмендердің журналында тағы бір әңгімем жарық көрді.
– Қазіргі күнде қырғыз елі сізді шетелдерге танымал білікті жазушы деп біледі. 2012 жылы Махмұт Қашқари халықаралық сыйлығына, 2014 жылы ТҮРКСОЙ-дың алтын медаліне, 2018 жылы Қырғызстанның «Алтын қалам» сыйлығына, сондай-ақ Түркияның, Ресейдің, Әзербайжанның мәртебелі сыйлықтарына ие болыпсыз.
– Сыйлықтарымның алғашқысының да бауырлас қазақ еліне қатысы бар. Қазақстанның Қырғызстандағы елшілігі 2009 жылы «Қазақстан – Қырғызстан: Мәңгілік достық» тақырыбында әдеби конкурс жариялады. Сонда Абай, Шәкәрім шығармалары жөнінде мақалалар жазып, бас бәйгені жеңіп алғанмын. Абайдың шығармаларын аударып жариялағаным үшін Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-музейінің медалімен марапатталдым.
Бүгінде шығармаларым Ресейде, Түркияда, Қытайда, жалпы алғанда, 20-дай мемлекетте жарық көрді. Өзім де бірқатар шетелдік авторлардың дүниелерін қырғызшаладым.
Туындыларым Қазақстанның «Таңшолпан» журналында жарияланды. Бұл орайда мені қазақтарға танытып жүрген қаламдастарым Нұрлыбек Саматұлына, Асылбек Ихсанға, Әдемау Толысбаеваға дән ризамын. Шығармаларымда қазақ халқына, тарихына, жеріне және адамдарына қатысты оқиғалар көп.
Аудармаларымның ішіндегі шоқтығы биігі Шәкәрімнің «Түрк, кыргыз, казак жана хандар санжырасы» («Түрік, қырғыз, қазақ және хандар шежіресі») екенін баса айтқым келеді. Мұны жазушы Талғат Кеңесбаевтың тауып берген түпнұсқасынан аудардым. Кітап Қырғызстанның «Тұрар» баспаханасының директоры Тілек Мұраталиевтің тікелей қолдауымен жарық көрді, тұсаукесер рәсімі қазақ елшілігінің қатысуымен өткерілді.
Негізі, аудармаларымның қомақты бөлігі қазақ қаламгерлеріне тиесілі. Бұл бағытта Мұхтар Мағауиннің, Төлен Әбдіктің, Дәурен Қуаттың, Талғат Кеңесбаевтың, Ербол Бейілханның, Нұрлыбек Саматұлының шығармаларын тәржімаладым, бірқатар ақын-жазушының кітаптарының редакторы болдым.
2018 жылы ежелгі қырғыз елінің тарихын суреттеген «Капсалаң доор. Карга аке» («Тығырық дәуір. Қарға аке». «Аке» қырғыз тілінде «әулие адам» деген мағынаны білдіреді) атты тарихи романым жарық көрді. Онда бауырлас қырғыз-қазақ елінің бірігіп жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескені бейнеленген.
1916 жылғы Үркіннің (елдің үркіп Қытайға асуы) 100 жылдығына қарата жазылған «Қиямет жолдары» повесімде қырғыз-қазақ елінің басынан кешкен қайғылы кезеңі бейнеленген.
Қазір жазып жатқан «Қасиетті Қыдыр аке» (Қыдыр аке – ХІХ-ХХ ғасырлар тоғысында өмір сүрген қырғыздың ақылманы) романымда қырғыз-қазақ қарым-қатынастары, Романов әулетінің 300 жылдық тойына екі елдің би-болыс делегаттарының бірге баруы да қамтылған.
Қорыта айтқанда, бала кезімде жан дүниеме жарық сәулесін құйған Абай өлеңдері жүрегімде ұялап, менімен бірге өмір сүріп келе жатқанға ұқсайды. Абайдың қара сөздеріне, Шәкәрімнің шежіресіне қайырылуым содан да болар.
Әңгімелескен
Назарбек БАЙЖІГІТОВ,
арнайы «Egemen Qazaqstan» үшін
Қырғыз Республикасы,
Бішкек қаласы
