Ресей империясының кезінде «киргиз-кайсак» атанған қазақ халқы осыдан тура 95 жыл бұрын осылайша өзінің тарихи атауын ресми түрде қайтарып алды. Осындай тарихи маңызы орасан зор шешім қалай қабылданды? Бір сәт тарихи шегініс жасай отырып, мәселенің байыбына көз жүгіртейік.
1919 жылы 19 шілдеде Большевиктердің қолдауымен Қырғыз (Қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитеті (Қазревком) құрылды. Территориялық Қазақ автономиясын құру жұмыстарына дайындық барысында бұрынғы Алашорда мүшелері мен большевиктік Ресей компартиясы қатарындағы қазақ қайраткерлері тізе қоса отырып, болашақ ұлттық-территориялық автономияның аумағын анықтап, өз ойларын Мәскеуде өткізуге тыңғылықты даярланды.
1920 ж. шілдеде В.И.Лениннің ұсынысы бойынша РК(б)П ОК-і мен РКФСР Халық комиссарлар кеңесі (ХКК) «Қырғызия туралы мәселелер жөнінде» кеңес өткізуді жөн деп тауып, Түріккомиссия, Қазақстан және басқа да мүдделі губерниялардың өкілдерін Мәскеуге шақырды. Ресми түрде Станислав Пестковский, бейресми түрде Әліби Жангелдин басқарған қазақ делегациясы қазақ жерлері бойынша негізгі баяндаманы жасауды Әлімхан Ермековке тапсырды. Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің (БОАК) қаулысы бойынша жоспардағы кеңес 1920 жылы 1 тамызға шақырылғанымен, оның жұмысы 9 тамызда басталды.
Ұлт істері жөніндегі халкомның орынбасары А.Каменскийдің төрағалығымен өткен кеңеске М.Сұлтанғалиев (Ұлт істері жөніндегі халкоматынан), С.Пестковский, М.Мырзағалиев, А.Кулаков, Ә.Жангелдин (Қазревком), А.Байтұрсынов, Ә.Әлібеков (Қазәскерревком), П.Петровский (Қазревком өкілі), Г.Сафаров (Түріккомиссия), В.Соколов (Сібревком), Е.Полюдов (Омбы губревкомы), И.Мартынов (Орынбор губаткомы), М.Поляков (Челябі губаткомы), С.Милютин, Д.Темірәлиев (Бөкей губ.), Итбаев және Уразаев (Ақмола обл.), Ә.Ермеков (Семей обл.), Каримов (Астрахан), А.Цюрупа (Жер-су халкоматы), Е.Айншейн (халкомат хатшысы). Кеңесте бірінші болып Ә.Ермеков баяндама жасап, ҚАКСР құрамына кіруі тиіс қазақ жерлерін нақты дәлелдермен көрсетіп шықты.
Кеңеске қатысушылардың барлығы баяндамада көрсетілген территориялармен келісіп, бүкіл қазақ жерлері құрамына кіретін ҚАКСР-ын құру туралы декрет қабылдайтын уақыт келіп жетті деген ортақ пікірге тоқталды. Бірақ ҚАКСР-не қазақ жерлерін беру мерзіміне келгенде айтыс-тартыс туындады. Әсіресе Сібір ревком төрағасы Василий Соколов қазақ жерлерін мойындағанымен, ол жерлерді қайтару уақытын қазақтар «ұлан-ғайыр өлкені басқаруға қабілетті аппарат құрып алғанға дейін» соза тұруды ұсынды. Яғни, оның пікірінше қазақтар өзін өзі басқаруға даяр емес еді. Ал Георгий Сафаров болса, Ә.Ермеков қосуды ұсынған облыстарды ҚАКСР-іне біріктіру – қазақ кедейлерін кулактардың тепкісіне түсіреді деген пікір білдірді. Мұндай жанама қарсылықтардың астарында, бұл территорияларды ҚАКСР-не бермеу айла-шарғылары жатқан еді.
10 тамызда өткен кеңестің екінші мәжілісінде автономиялы Қырғыз (Қазақ) республикасын құру туралы шешім қабылданғанымен, қай облыстар мен уездердің ҚАКСР құрамына қашан кіретіндігі шешілмеді. В.И.Лениннің төрағалығымен 12 тамызда өткен кеңестің ең соңғы әрі қорытынды үшінші мәжілісінде Қазақ өлкесінің шекарасы туралы мәселе қаралып, тікелей Лениннің қолдауымен және оның Сібір ревкомының төрағасы Соколовты шовинистік пиғылдары үшін ұялтып, тұқыртуы арқылы қазақ делегациясының ұсыныстары толық қабылданды. Нәтижесінде, 1920 жылы 26 тамызда БОАК пен РКФ8СР ХКК-нің «Автономиялы Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасын құру туралы» декреті қабылданды. Осы декрет негізінде 1920 жылы 4-12 қазан аралығында Орынбор қаласында өткен ҚАКСР Кеңестерінің Құрылтай съезінде Қазақ Республикасының құрылғаны жарияланды.
Өкінішке қарай, Автономиялы Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасының территориясын анықтауға және оны құру туралы декретті шығаруға атсалысқан қазақ қайраткерлері бірінші орынға жер мәселесін қойып, патша өкіметінің отарлық саясаты таңған «киргиз» атауын «қазақ» деп өзгертуді ойламаған сияқты. Қазақ қайраткерлері тарапынан мұндай ұсыныс жасалса, РК(б)П ОК мен ХКК жоқ демес еді. Оған патша заманында «сарт» атанған «өзбектің» өз атын қайтарып алуы нақты мысал бола алады. Әрине қиын-қыстау кезеңде ең алдымен территориялық автономия алуды мұрат еткен қазақ қайраткерлерін жақсы түсінуге болады. Бір қызығы, 1925 жылға дейінгі орыс тіліндегі ресми құжаттарда «киргиз» деп жазылғанымен, қазақ тіліндегі құжаттар мен мерзімді басылымдарда «қазақ» және «Қазақстан» атауы кеңінен қолданылды.
Кеңестік қазақ автономиясында ең алғаш қазақ халқының тарихи атауын ресми түрде қайтарып, оны дұрыс жазу мәселесін көтерген сол кездегі ҚАКСР Халкомкеңесінің төрағасы С.Сейфуллин болды. Ол 1923 жылы 15 ақпанда шыққан «Еңбекшіл қазақ» газетінде Манап Шамиль деген бүркеншік есімімен «Қазақты қазақ дейік, қатені түзетейік» деген мақала жариялап, онда: «Біздің әр қазақ жігіті «Кир» деген періні тастап, қоймастан «қазақ», «қазақ» деген сөзді жұмсап, басқа жұрттың құлағына сіңдіріп үйрету керек. Қазақстанның орталық өкіметі «киргиз» деген есімді жойып, «қазақ» деген есімді қолдануға жарлық (декрет) шығару керек. Қазақты «қазақ» дейік, тарихи қатені түзетейік!» деп ұран тастады. Бұл кезде Түркістан Республикасын ұлттық бірліктерге бөліп, ұлттық-мемлекеттік межелеу жоспарланып жатқандықтан, мәселе саналы түрде кейінге қалдырылған сияқты.
1924 ж. 11 қазанда РК(б)П ОК-нің Саяси бюросы кезектен тыс арнайы мәжілісін өткізіп, «Орта Азиядағы ұлттық межелеу туралы» мәселені арнайы қарады. РК(б)П ОК Саяси бюросы мәжіліс соңында 24 пункттен тұратын шешім қабылдады. Бұл шешімдер толықтай өзбек тарапының мүддесін қолдауымен ерекшеленеді. Мәжілісте Ташкент қаласын Өзбек республикасына беру туралы Саяси бюроның бұрынғы шешімі өз күшінде қалдырылды. Осылайша қазақ қайраткерлерінің Ташкент қаласы мен оның айналасындағы жерлер үшін болған күресі ауыр жеңіліспен аяқталып, ежелден қазақ халқы қоныстанған 900 000 кв верст жердің орнына 600 000 кв верст жерге ие болып, 900 000 қазақ Өзбек республикасы құрамында қалып қойды.
Ташкенттен айырылған Қазақ Республикасында жаңа астана мәселесі күн тәртібіне көтерілді. 1924 жылы 23 желтоқсанда өткен Қазақ облыстық партия комитеті бюросының мәжілісінде Орынбор-Торғай облысын құру және республика астанасы ретінде Орынбор қаласын қалдыру туралы шешім қабылданды. Бұл шешімге В.Нанейшвили, Я.Боярский, И.Каширин, Челышев, А.Оразбаева. Н.Ежов «иә» деп дауыс берсе, С.Сәдуақасов, Н.Нұрмақов, С.Меңдешев «қарсы» дауыс берді. С.Меңдешев ҚАКСР-нің жаңа астанасы ретінде Ақмешіт қаласын ұсынды. Ал 27 желтоқсанда С.Меңдешев РК(б)П ОК-ке хат жазып, онда Торғай және Орынбор облыстарын біріктіріп, ҚАКСР орталығы етіп Орынбор қаласын қалдыру туралы Қазобком шешімімен келіспейтіндігі туралы мәлімдей келе, ҚАКСР астанасы ретінде Ақмешіт қаласын белгілеуді ұсынды. Ақыры, Ақмешіт – біріккен қазақ жерінің жаңа астанасы болып белгіленді.
1925 жылы 15-19 сәуір аралығында Қырғыз (Қазақ) АКСР Кеңестерінің бесінші бүкілқазақ съезі Ақмешіт қаласында өтті. ҚазОАК төрағасы С.Меңдешев сәрсенбінің сәтті күні кешкі сағат 21:00-де съезді салтанатты түрде ашық деп жариялап, бір республика құрамына біріккен қазақ халқын құттықтады. Съездің күн тәртібінде төмендегідей мәселелер қарастырылды: 1) Қазатком мен Қазхалкомның есептік баяндамасы; 2) ҚАКСР-дегі халық ағарту ісінің кезекті міндеттері туралы; 3) ҚАКСР-дегі жерге орналастыру мен суару туралы; 4) Сауда мен кооперация туралы; 5) ҚАКСР-дегі қаржы жағдайы; 6) Қазатком құрамын және Кеңестердің Бүкілресейлік съезіне делегаттар сайлау. Съезге барлығы 394 делегат шешуші және 52 делегат кеңес беруші дауыспен қатысты. Съезге жер-жерден сайланып келген 394 делегат шешуші дауыспен, 52 делегат кеңесші дауыспен қатысты. Делегаттардың 284-і РКП(б) мүшесі, 41-і мүшелікке кандидат, 4-еуі комсомол болса, 65-і партияда жоқтар еді. Съезд делегаттарының 258-і (65,5 пайыз) жергілікті ұлттар (қазақ, өзбек, қырғыз және т.б. түркі халықтары) болса, 136-сы (34,5 пайызы) еуропалық ұлт өкілдері болды. Жыныстық құрамы бойынша 29 әйел болса, 365-і ерлер болды.
Съездің күн тәртібінде қазақ халқына тарихи «қазақ» атауын қайтару мәселесі болған жоқ еді. 19 сәуірде таңертең өткен съездің 8-ші соңғы мәжілісінде тек Қазатком құрамы мен Бүкілресейлік Кеңестер съезіне делегаттар сайлау мәселесі қалған еді. Бірақ қазақ қайраткерлерінің бейресми жиынында қабылданған ортақ шешімге сәйкес (кейбір естеліктерде С.Қожановқа осындай ұсынысты дастарқан басында Қ.Қожықов айтты деп көрсетіледі), күтпеген жерден сөз алған РК(б)П Қазөлкекомының екінші хатшысы С.Қожанов «киргиз» атанған қазақ халқына тарихи дұрыс атауын қайтару, республиканы «Қазақстан» деп атау және Ақмешіт атауын Қызылорда деп өзгерту туралы ұсыныстарды біртіндеп жариялады. Съезд делегаттары бұл ұсыныстарға орындарынан тік тұрып қызу қол шапалақтап, осы арқылы қолдау көрсетті. Осылайша 1925 жылы 19 сәуірде қазақ халқы өзінің тарихи атауын қайтару туралы шешім қабылдап, шешімді бекіту үшін Бүкілресейлік ОАК қарауына ұсынды. БОАК бұл шешімді 1925 жылғы 15 маусымда ресми түрде мақұлдаған декрет қабылдаған соң, шешім заңды күшіне енді. Осылайша қазақ халқы өзінің тарихи атауын қалпына келтірді.
Сәбит ШІЛДЕБАЙ,
Шоқан Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының кандидаты
