Бұл ресурс ежелден белгілі болғанына қарамастан, оны күнделікті өмірде кеңінен қолдануға химиктер тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана жол ашты. Алғашында оның құрамдас бөлігі – керосин тұрғын үйлерді жарықтандыруда кең етек жайып, теңіз киті майын нарықтан ығыстырды. Ол кезде керосинмен ілесе шығатын бензинге сұраныс болмағандықтан, ол пайдасыз зат саналатын. Бұл ресурстың адам өмірінің ең маңызды қажеттілігіне айналуы іштен жану двигательдері арқылы жүретін транспорт пайда болып, олардың негізгі отыны ретінде әртүрлі мұнай өнімдерін пайдаланған кезеңнен басталды.
Бүгінгі таңда адам өмірі осы ресурсқа тәуелді болғаны соншалық, кейде біз өмірімізді мұнайсыз тіпті де елестете алмаймыз. Қазір аталған өнімге адамдардың қозғалысы мен жүк тасымалы тәуелді, сонымен қатар мұнайдан киім, тұрмыстық заттар, түрлі салаларда қолданылатын жаңа синтетикалық материал, ауыл шаруашылығына қажет тыңайтқыш, өркениетті әлемнің басқа да мыңдаған тауары жасалады. Әрине, бүгінде мұнай әлемдегі маңызды қуат көздерінің бірі, өйткені жалпы адамзаттың пайдаланатын энергияға деген сұранысының үштен бірі осы ресурстың еншісінде, ал қалған бөлігін көмір, газ, атом, гидроэнергетика және жаңғырмалы энергия сияқты қуат көздері құрайды. Сонымен қатар ұзақ қашықтыққа тасымалдау ыңғайлы және сақтауға да қолайлы болғаны оның құндылығын арттыра түсті.
Соңғы жылдардағы, әсіресе соңғы күндердегі оқиғалар бұл ресурстың әлемдік нарықта орасан мол болып, сұраныстан асып түскенін көрсетуде. Осыған орай ОПЕК+ картельдік келісіміне қол қойылып, мұнай өндіруді шектеуге бағытталған шаралар іске аса бастады. Аталған құбылыстар жуырда орын алғандықтан әлемдегі мұнайдың рөлі мен мұнай өнеркәсібінің даму перспективаларына қатысты әртүрлі пікірлер айтылуда. Осы орайда бұл ресурстың әлемдік экономикадағы стратегиялық маңызы өзгере бастағанын байқауға болады. Ал оның себептері қандай, қаншалықты бұл процестердің озық технологиялардың дамуымен байланысы барын, олардың қаншалықты орнықты екенін анықтау – күн тәртібінде тұрған өзекті мәселе. Халықты алаңдатып отырған осындай сұрақтар бойынша мен де өзімнің бірқатар ойларыммен бөліскенді жөн көріп отырмын.
Біріншіден, жаңа заманның идеологиясы мен мұнайдың айналасындағы әлемдік интригалар осы ресурстың жер бетіндегі қорының шектеулі екенінің парадигмасында құрылды, сондықтан дүниенің алпауыт мемлекеттері ең алдымен өз елдерін осы ресурспен тұрақты түрде қамтамасыз ету үшін оның өндірілуі мен таралуын ерекше бақылауда ұстауды мақсатқа айналдырды. Сондықтан мұнай қорын нақты анықтап, қанша жылға жететінін есептеп отыру әлемдегі ең үздік сарапшылардың басты шаруаларының бірі болып келді.
Халықаралық энергетикалық агенттіктің соңғы мәліметтеріне сүйенсек, дәстүрлі мұнайдың дәлелденген қоры шамамен – 1,7 трлн баррель (шамамен 230 млрд тонна), бұл адамзаттың қажетін 50 жыл бойы өтеуге жеткілікті. Млрд баррель бірлігімен өлшегенде ең үлкен мұнай қоры бар елдердің алғашқы бестігіне Венесуэла (303), Сауд Арабиясы (298), Канада (168), Иран (156), Ирак (147) кіреді. Бұл тізімде шамамен 5,8 млрд тонна (немесе 43 млрд баррель) қорымен Қазақстан тоғызыншы орынды иеленеді. Тіршіліктің қайнар көзі – мұнай қорының шектеулі болғаны елеулі қауіп тудырып, соның салдарынан бұл жаһандық стратегиялық ресурстар санатында болды. Шынында да егер қазіргі кезде мұнайдың қоры тез арада бітетін болса, онда бүкіл планетада сөзсіз коллапс орнары анық.
Адамзаттың бұл ресурсқа тәуелділігінің артуы, оның қорларының шектеулі болуынан туындаған жаһандық қорқыныш жаңа дәстүрлі және дәстүрден тыс мұнай көздерін іздеудің үлкен қажеттілігін тудырды. Сол себепті жаңа технологиямен қаруланған мамандар жаңа мұнай кен орындарын ашу үшін жанталасып, ұдайы ізденіс үстінде болды. Олар неғұрлым көп іздеген сайын сол ресурстардың құрлықта да, су астында да дәстүрлі әрі дәстүрден тыс жаңа көздерін көптеп таба бастады. Бірақ кейбір дәстүрден тыс жекелеген кен орындары мұнай өндірудің бірегей жаңа технологияларын қажет ететін еді. Сондықтан технологиялар да үнемі дамыды. Осы ізденіс жолындағы жаңа технологиялық жетістіктер компанияларды мұнай мен газдың дәстүрден тыс көздеріне назар аударуға қол жеткізді. Ал дәстүрден тыс кен орындарының қоры анағұрлым мол және әзірге қажет деңгейде зерттеле қойған жоқ.
Осы тұрғыда дәстүрден тыс мұнай көздері деген ұғымға қарапайым анықтама бере кеткен орынды сияқты. Бүгінгі технологиялардың жетістігімен тиімді игеруге келмейтін кен орындарын осылай атайды. Бұл қатарға жерасты тығыз тау жыныстарында орналасқан, коллекторлық қабілеті өте төмен мұнай және газ кешендері мен физикалық-химиялық сипаттамаларына орай қою не өте ауыр болуы салдарынан тиімді игеруге келмейтін көмірсутегі қорларын жатқызуға болады. Соңғы кезге дейін қатпартас (сланец) мұнайы дәстүрден тыс кеніштердің бірінші түріне, ал ауыр, өте ауыр майлар, сондай-ақ битум араласқан құмдар екінші түрге жатқызылды.
Тығыз қатпартаста мұнай болатыны бұрыннан белгілі, алайда тас жыныстарының өткізгіштік қабілеті төмен болғандықтан оны игеру ерекше қызығушылық тудырмайтын, сондықтан геологтар оның қорын бағалауға асыға қоймады. Бұрынғы КСРО аумағында қатпартас пайдалы қазба байлық ретінде тіпті қарастырылмады, дегенмен қатпартас майының жеңіл және сапалы екені назарда болды. Бірнеше бағытта қол жеткізген жаңа технологиялар АҚШ-та осыдан 12 жыл бұрын қатпартас қойнауында орналасқан мұнай қорларын коммерциялық негізде өндіруге жол ашты. Бұл орайда ең алдымен, 3D сейсмикасын қолдану нәтижесінде геологиялық зерттеулердің дәлдігін жоғарылату, көлденең бұрғылау мен гидравликалық жару технологияларын кеңінен енгізу тұрғанын ескеруіміз керек.
2008 жылы АҚШ-та қатпартастан мұнай алудың алғашқы сәтті тәжірибелері туралы ақпарат жарияланғанда бүкіл әлем және біздің елдің мұнайшылар қауымы бұл жаңалықты «баланың ойыны секілді іс» деп назарға да ілмеді, өйткені тәжірибе нәтижесі өте мардымсыз еді. Ол кезде Америка экономикасы мұнайды импорттауға тәуелді болатын, себебі өздері өндіретін тәулігіне шамамен 6,8 млн баррель өнім ел қажетінің тек жартысын жабуға жететін. Дәл сол кезеңде Сауд Арабиясы тәулігіне 10,7 млн баррель, Ресей тәулігіне 9,9 млн баррель өндіріп, алғашқы орындарда басқалардан көш ілгері тұрды. Ал АҚШ болса үшінші орынды місе тұтты. Дей тұра, ол әлемнің ең алпауыт мемлекеті ретінде арзан ақша ресурстарына, ақыл-ойы ұшқыр, ізденімпаз адамдар мен бәсекелестікте қабілетті, әбден шыңдалған кәсіпкерлерге бай мемлекет. Аталған факторлардың жиынтығы көп ұзамай нәтиже бере бастады. Бар болғаны бес жылдың ішінде жаңа саланы игеру арқылы АҚШ тәулігіне 10 млн баррель мұнай өндіруге қол жеткізді. Мұның өзі дәстүрлі мұнай өндірушілер үшін күрделі сынақтың басы болды.
Тағы бес жылдан кейін қатпартас майын өндіру технологиясын ұдайы жетілдіру арқылы өндірістің өзіндік құнын екі есе азайтты. Серпінді технологияларды қарқынды енгізген Америка дәстүрден тыс мұнай өндірісін еселеп өсіре отырып, бар-жоғы 10 жылда дәстүрлі мұнай өндірудің лидерлері Сауд Арабиясы мен Ресейді артқа тастап, сатылап бірінші орынға шықты. 10 жылда жаңа технологиялар арқылы АҚШ дәстүрден тыс кеніштерді игере отырып, өнім көлемін 2 есе өсірді немесе 2008 жылғы 340 млн тоннадан 2018 жылы 669 млн тоннаға жеткізді. Жаңа технологияларды енгізудің нәтижесінде АҚШ газ өндіру бойынша да бірінші орынға шықты. Сөйтіп, ел таза импорттаушыдан экспорттаушыға айналды.
АҚШ-тағы қатпартас индустриясындағы революциялық өзгерістер – қазір әртүрлі елдердің көптеген сарапшыларының назарында. Олар америкалық қатпартас мұнайшыларының жетістіктерін неғұрлым көбірек зерттеген сайын жаңа технологиялар мен жоғары бәсекелестікке сүйене отырып жеткен олардың жетістіктерінің жүйелілігіне көбірек көзі жете бастады. Оларды жеңіске жетелеген серпінді технологиялар туралы қысқаша мәлімет жоғарыда аталды. Енді тек ірі өндірушілер ғана ойын ережесін айқындайтын мұнай индустриясында жоғары бәсекелестік пайда болуына не себеп болғаны туралы да бір-екі ауыз айта кеткім келеді.
Бұл да қатпартас мұнай өндірісінің негізгі технологиялық ерекшелігінен туындайды. Саладағы жобалар жылдам іске қосылып, тез нәтиже алуға мүмкіндік береді, сондықтан көптеген шағын бизнес өкілдерінің шаруаға араласып, өзара бәсекеге түсуіне жол ашылды. Мысалы, бұл салада жобаны іске қосқан соң бірінші жылы қатпартас кеніштерінен алынатын қордың 75 пайыздайы өндіріледі, сондықтан мұнай бағасы дұрыс болған жылдары бір-екі жылда жобаға салған ақшаны қайырып алуға болады. Сол себепті, осы саладағы жобалардың өмірлік циклы орташа есеппен 5-7 жылдан аспайды. Бұл аталған өндіріске ерекше қызығушылық тудырып, көптеген шағын өндірушілердің осы салаға келуіне жағдай туғызды. Мұнымен салыстырғанда дәстүрлі кен орындарында мұнай өндіру әлдеқайда баяу жүреді, өйткені мұнай іріктеу қарқыны жылына орта есеппен 5-7%-дан аспайды. Нәтижесінде мұнай өндіру ұзақ уақытқа созылып, үлкен қаржыны қажет ететін жобаға айналатыны белгілі. Сондықтан дәстүрлі мұнай ойын алаңында тек асықпай қимылдайтын, бірақ үлкен мүмкіндіктері бар күшті ойыншылар ғана әрекет ететін.
Бүгінде АҚШ-та көптеген ұсақ өндірушілер қатпартас майын өндірумен айналысады. Сарапшылардың пікірінше, олардың шамамен 80 пайызы мұнай бағасы барреліне 30 доллардан аспаған жағдайдың өзінде өнімді пайдалы айырмашылықпен өндіре алады. Бұл саланы дамытуға инвестиция тарту үшін мемлекет салықтық жеңілдіктер мен преференциялар бере отырып, жаңа салаға қолайлы жағдай жасағаны да түсінікті. Алайда, шынтуайтына келгенде, АҚШ-тағы қатпартас саласында революциялық өзгерісті қамтамасыз еткен жаңа технологиямен және біліммен қаруланған, сыртқы өзгерістерге икемді және тез бейімделетін шағын өндірушілер болғанын бір сәт те естен шығармаған жөн. Егер АҚШ-тағы дәстүрден тыс қатпартас майын өндірудің тиімділігін біздің еліміздегі көптеген дәстүрлі кен орындарындағы мұнай өндірудің тиімділігімен салыстыратын болсақ, басымдық біздің жағымызда болмайтынын аңғару қиын емес. Сондықтан біздің енді оларға күлетін жөніміз жоқ.
Енді қатпартас мұнайы мен газының қоры туралы бірер сөз. Әзірге оның әлемде қанша екенін ешкім білмейді, өйткені оның қорын анықтау жөніндегі нақты жұмыс алдағы уақытта дами түсетін болады. Алдын ала бағалау бойынша қатпартас газының, тығыз жыныстардағы газдың және көмір метанының қоры 180 трлн текше метрді құрайтын әлемдік табиғи газ қорынан шамамен 5 есе көп. Қатпартас мұнайы дәстүрлі мұнайдың әлемдік қорының шамамен 10 пайызын құрайды немесе шамамен 345 млрд баррель, бірақ болашақта оның көлемі тез өсетініне ешкім күмәнданбайды.
Енді дәстүрден тыс, физика-химиялық қасиеттері бойынша ауыр не өте ауыр санаттарына жататын және битум араласқан құм кеніштеріне ауысайық. Әлемде құрамында шайырдың, ауыр металдардың және асфальтендердің көп мөлшері бар ауыр, тұтқыр майлар кең таралған, сондықтан олар жақсы зерттелген. Қазіргі қолданыстағы технологияларды пайдалана отырып, оны экономикалық тұрғыдан тиімді өндіру өте қиын, қолданыстағы мұнай құбырлары арқылы табиғи түрінде тасымалдау да мүмкін емес. Оларды зауытта өңдеу де жаңа технологияларды қажет етеді. Бүгінде мұндай майлардың дәлелденген қоры шамамен 150 млрд тоннаны құрайды. Олар өндіріледі, бірақ қалыпты көлемде емес, өйткені өндіріс процесінде пайдаланылатын ыстық буды шығару үшін арзан энергия көзі мол мөлшерде қажет.
Жоғарыда атап өткендей, Венесуэла дәлелденген мұнай қоры бойынша әлемде көшбасшы болып табылады, бірақ оның ресурсының шамамен 70%-ы ауыр санатқа жатады. Аталған ел екі себепке байланысты өндіру көлемін ұлғайта алмай отыр. Біріншіден, бу шығару үшін өздерінің меншікті газы жетіспейді. Екіншіден, мұндай мұнаймен өңдеушілердің шектеулі бөлігі ғана жұмыс істей алады. АҚШ санкцияларға байланысты мұнай сатып алудан бас тартқаннан кейін, оның үстіне басқа сатып алушылардың болмауына байланысты бұл елдегі өндіріс көлемі күрт төмендеді.
Битум араласқан құм кендері жаңа технологиялар арқылы соңғы онжылдықта өндіріс айналымына белсенді түрде тартыла бастады. Осы заттың әлемде жалпы қоры шамамен 1 трлн тонна болатын 600-ден астам кен орындары белгілі. Халықаралық энергетика жөніндегі кеңестің (WEC) мәліметтеріне сүйенсек, олардың ішіндегі ең ірілері Канада, Ресей және Қазақстанда орналасқан. Қазіргі уақытта олардың ішінде тек 2 трлн баррельден астам қоры бар ең үлкен Альберта (Канада) кен орны шахта әдісі бойынша өнім беріп тұр. Әрине, бұл – шығыны өте көп, бірақ бірқатар технологиялық артықшылықтары бар әдіс. Негізгі айырмашылығы сол, шахта тәсілі арқылы қорды 100 пайыз дерлік өндіріп алуға болады, ал бұл өндірушілер үшін айтарлықтай артықшылық болып саналады.
Осы кен орнын айналымға жібермес бұрын Канада жыл сайын шамамен 100 млн тонна мұнай өндіріп, өндіру көлемі бойынша әлемде оныншы орында тұрды. Соңғы 10 жыл ішінде өндіріс технологиясын үздіксіз жетілдіру арқылы бұл мемлекет те осы саладағы өндіріс шығындарын екі есе азайтты. Бүгінгі таңда Канада дәстүрден тыс битум араласқан құмнан май өндіру ісінде мұнай бағасы баррелі үшін 35-40 доллар болған жағдайда оң пайда табатын жетістікке қол жеткізіп отыр. Нәтижесінде мұнай бағасы қысқа мерзім ішінде көтеріліп, осы шекті деңгейден асып кеткен кезде канадалық мұнайшылар мұнай өндіруді тез арттыра бастады. Соның салдарынан 2018 жылы мұнай өндіру көлемін жоғарыда аталған мөлшерден екі жарым есе арттырып, 255 млн тоннаға жеткізді. Бұл әлемде АҚШ, Сауд Арабиясы және Ресейден кейінгі лайықты төртінші орын еді. Мұның өзі басқа әлемдік дәстүрлі мұнай өндірушілер үшін тағы бір қиындық болды.
Осылайша дәстүрден тыс мұнай өндіру саласында жаңа технологияларды кеңінен пайдалана отырып, өнім көлемін арттыру жаһандық энергетикалық балансты бірте-бірте өзгерте бастады. Соңғы кезеңде назардан тыс, ескерусіз қалған мұнай нарығында ерекше құбылыс болды. Ол – 2017 жылы дәстүрлі мұнай өндіру әлемде өзінің шыңына жетіп, 3,4 млрд тоннаны құрағаны. Содан бері дәстүрлі мұнай өндіру деңгейі жыл сайын төмендеп келеді. Ал дәстүрден тыс мұнай өндіру керісінше жыл сайын артып, әлем рыногында дәстүрлі ойыншыларды ығыстыра бастады. Соның салдарынан қазіргі таңда әлемдік мұнай рыногының шамамен 10 пайызы амбициясы жоғары жаңа ойыншыларға тиесілі. Әрине, бұрынғы ірі ойыншылар мейлінше қарсылық білдіріп, жаңа ойыншыларды өз мүдделері шеңберінен шығару үшін бірнеше рет белсенді қадамдар жасады, бірақ бәрі бекер болып шықты. Қалың ортада қалыптасқан қатаң бәсекеде әбден тартысып, суытылған аттай болып, шыңдалып шыққан жаңа ойыншыларды енді ешкім тоқтата алмасы анық. Соңғы күндердегі оқиғалар соның айқын дәлелі.
Сонымен, жоғарыда айтылған жағдайларды қорыта келе, енді әңгіменің түйініне ауыссақ.
Айтылған жағдайлардан әлемде мұнай мен газдың мол қоры бар екенін байқаймыз және олардың континенттер мен әлем елдеріне кең таралғанын көреміз. Демек, алдағы кезеңде мұнай өндіруге қызығушылық танытатын елдердің де, кәсіпкерлердің де ұлғая түсетінін, сосын алдағы 200 жылда осы маңызды ресурстың жер бетінде кенеттен сарқылып қалуына еш негіз жоқ екенін байқаймыз. Дегенмен, адамзат әлі де ұзақ жылдар бойы мұнайды тіршілікте пайдаланудан бас тартпайды, бірақ мұнай ресурсының молшылығы оның әлемдегі стратегиялық маңызына нұқсан келтіріп, әлем алдындағы мәртебесін өзгертеді. Оның үстіне, мұнай өндіру қуаты тез дамып, сұраныстан басым болуы салдарынан әлем рыногында бәсекелестік аса түсері сөзсіз.
Дүние жүзінде өмір сүрудің жаңа мәдениеті қалыптаса бастады. Оның негізгі үрдістері – біртіндеп энергияны үнемдейтін технологияларға, сонымен қатар шикізатты қайта өңдеуге көшу. Демек, бұл жаңа құбылыс та көмірсутек ресурстарына сұраныстың жылдам өсуіне тосқауыл болады. Осы аталған факторлар көмірсутек ресурстарының бағасына айтарлықтай қысым жасап, мұнай бағасының шарықтай өсуіне ендігі кезеңде жол бермейді.
Сосын, жаңа технологиялар дәстүрден тыс мұнай көздеріне ғана емес, сонымен бірге энергияның сарқылмас көзі саналатын термоядролық немесе сутегі энергиясына, метан гидраттарына және басқа да балама энергия көздеріне де даңғыл жол ашады. Қазіргі технологиялар жетістігінен туындайтын өмір ақиқатының қорытындылары осыған меңзейді. Демек, ендігі кезекте елдің табиғи байлығына семіріп жүре берудің еш қисыны жоқ. Ал мұнай немесе сол секілді басқа да шикізаттардың бағасының кезекті қымбаттауын жаратушыдан жалбарына тілеп, уақытты босқа өткізудің елге еш пайда бермейтінін мойындауымыз қажет-ақ.
Бір сөзбен айтқанда, әлем үлкен өзгерістердің алдында тұр. Сондықтан да әлемдік өркениеттің шаңында қалмау үшін қазақстандық қоғам да сөзбен емес, іс жүзінде ғылым мен жаңа технологияға деген көзқарасын түбірімен өзгертуі керек. Біздің еліміздің барлық азаматтарына да біліммен және жаңа технологиялармен қаруланып, іске кірісетін уақыт жетті. Тек ұтымды мінез-құлық, тиімді басқару, әрқайсымыздың қажырлы және адал еңбегіміз ғана мемлекетті гүлдендіріп, болашақ ұрпағымызды бақытқа бөлейтінін әрқайсымыз естен шығармауымыз қажет.
Жақсыбек ҚҰЛЕКЕЕВ,
экономист
