Бұлдырты ауылында Мұрат Рамазанов есімді тері илеп, таза қайыстан қамшы өріп, жүген түйіп, ағаштан ою ойып, ұлттық нақыштағы бұйымдарды жасап жүрген қолөнер шебері бар. Мұрат Кішібекұлы – Бұлдырты орта мектебінде технология пәнінен жиырма жеті жыл бойы сабақ беріп келеді. Оның алтын қолынан шыққан бұйымдар Сырым ауданының облысқа апарған көрмелеріне көрік беріп жүр.
Қолөнер шебері өгіздің терісін өзі илеп, жұмсақ қайысқа айналдырып, тапсырыспен бесіктой, сүндет- тойларға немесе балабақшадағы балапандарға билеуге, үйдің төріне іліп қоюға арналған әдемі, шағын қамшы өреді. Кейбір бесіктойларда малға ұстаған, ескі, үлкен қамшыларды қолданып жатады. Мұрат ағаның пікірінше, қырқынан жаңа шыққан сәбиді бесікке салуда қорадағы қамшыны пайдалану тазалық талаптарына сай емес. Қамшының сабын оюлап, зерлеп, ұлттық нақыш бергенді жаны сүйеді. Атқа мінетін әйел-аналар үшін де шашақтап, сәндеп, әдемілеп, жұмсақ қайыстан арнайы істеген қамшылары да бар екен. Қайыстан бірдей етіп бірнеше таспа тіліп, оны ысқылап, қырларын ептеп, өткір пышақпен сыпырып алады екен. Одан кейін төрт өрім, алты өрім, сегіз өрім, жыланбауыр қамшылар дайындайды. Өрудің өзінің де түрлері көп екен. Ат қамшы, көкпар қамшы, бәйге қамшылар ұзындығы мен жуандығына қарай түрліше болады. Кейбір қамшылардың саптарын да өрілген қайыспен сәндейді. Қамшының сабын Бұлдырты жерінде өсетін тобылғыдан жасайды. Тобылғы – қатты, сынбайтын, тығыз, төзімді ағаштың бір түрі. Қамшы жасауды балаларға үйретуге бір апта кетеді. Ал өзі жасаса, 3-4 күнде бір қамшы дайын. Мұрат аға қайыстан тіпті белбеу де жасап қойыпты.
– Әке-шешем малшы, шопан болды. Бүгінде мен жасап жүрген нәрселер олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі бұйымдар еді. Әкем ат әбзелдеріне өте мұқият қарайтын. Уақытымен майлап, күтетін. Бізге де солай үйретті. «Әке көрген оқ жонар» деп, ұяда көргеніміз есейіп-ержеткенде сүйікті ісімізге айналды. Бүгінде ауылдық жерлерде жүгеннің орнын жіп басты. Қолдан арнайы жүген жасап жылқыға тағатындар кемде-кем. Бара-бара жас ұрпақ ат үстінде жүрген қазақтың ноқта-жүгені, ері қандай болатынын ұмытып қала ма деп қорқамын. Қазір атты арбаға, шанаға жегетіндер сирек, біртіндеп ұмытылып бара жатыр. Салт-дәстүрді, қазақылығымызды ұмытпау үшін сабақтарымда ұлттық бұйымдар жасап үйретемін. Оны балаларға біз айтып-үйретпесек, кім дәріптейді? – дейді Мұрат аға.
2006 және 2013 жылдары Нұр-Сұлтан қаласына технология пәні бойынша оқушыларын көрмеге қатыстырып, барып келді. Ондағы мақсаты – балалар, үйренсін, қызықсын деген ой. Қала күніне орай ауданымыздан барған көрмеге көптеген бұйымы қойылды.
Сәндік-қолданбалы өнер үйірмесін жүргізіп келетін педагог өз жұмысында ұлттық бағытты ұстанады. Ағаш, тері, былғары, кез келген бұйымнан сәндік-қолданбалы өнер туындысын жасауға болатынын оқушыларға сіңіріп келеді. Тайға мінетін кездері балалардың ноқта-жүген түйіп, қамшы өруге деген қызығушылығы арта түседі екен. Жүген түюге, теріні ысқылауға, өздеріне қамшы жасап алуға арнайы келіп көмектеседі. Сәкен Ғарифуллин, Мүслім Амангелді, Данат Жексембаев, басқа да үйірмеге келіп, ұстаздарынан ұлттық қолөнерді үйреніп жүрген белсенді шәкірттері бар. Әттеген-айы, қайыстың иісін ұнатпайтын да балалар бар екен.
– Теріні төртке бөліп, сүтке, айранға салып ашытып, тұз салып, ағаш бөшкеге батырып қояды. Теріні жасалынатын бұйымның көлеміне қарай бөліп салған дұрыс. Малдың терісінің мойны қалың болады, арт жағына, шабына, бауырына қарай жұқарады. Кейбіреулер теріні пластик, темір бөшкелерге салады екен, Мұрат ағаның айтуынша, темірге салынған тері көкаязданып, қатыңқы болып шығады. Уақытымен, күннің райына қарай қарап тұрады. Күн ыстық болса, тері тез ашиды. Бір терінің толықтай иленіп болуы үшін 15-20 күн кетеді екен. Тері ашыған соң, оны алады, одан кейін тері жери бастайды екен. Жерігенде көп тұрғызбаған жақсы екен, әйтпесе құрт түсіп, бетіндегі жұқа қабатын жеп тастайды. Түктері түсе бастайды, сол кезде бетін қырып, түгін пышақпен, күрекпен түгел алу керек. Бір қызығы, терінің иленуі адамның көңіл күйіне тікелей байланысты көрінеді. Жақсы көңіл күймен иленген тері де сапалы шығады.
Бүгінде далаға, қоқысқа тасталып жатқан терілердің ысырап болып жатқаны Мұрат ағаны толғандырады. Қазақтың киімі, жиһазы, ыдысы, төсеніші, тұтынатын түрлі бұйымдары теріден болғанын балаларға айтудан жалықпайды. Біреудің үйінде көнеден келе жатқан бұйым бар екен дегенді естісе, аяқтай барып, неден, қалай жасалғанын көзбен көруге тырысады.
Мұрат Кішібекұлы шәкірттерімен бірге ағаштан арнайы күйдірілген, қашалған, лакталған, ою-өрнекпен зерленген шағын домбыра, нан тақтай, дойбы тақтасы, кітап сөресі, майлық салғыш, ойыншықтар, фотосурет жақтаулары, консервілік құтылардан жасалған бұйымдарға кабинетті толтырыпты. Кейде ойға алған нәрсені жасап шығару үшін материал жетіспей жатады. Ондайда шебер қажетті материалдарды өз қаражатына сатып алады.
Ұлттық қолөнерімізді насихаттап, өскелең ұрпаққа дәріптеп, бар білгенін үйретіп жүрген ұстаздың еңбегі өлшеусіз. Ұлттық қолөнерді әлі де жандандыра түсуі үшін шеберге қолдау керек. Ойда жүрген көп нәрсені балаларға үйрету үшін материалдар қажет.
Ауданда ұлттық тәрбие көзі – қолөнер үйірмесіне көбірек көңіл бөлініп, тері илеу, қайыстан қамшы өру, ноқта-жүген түю сабақтарына көбірек сағат бөлінсе нұр үстіне, нұр болар еді.
Шынар МОЛДАНИЯЗОВА
Батыс Қазақстан облысы
