Тарбағатайдың климатының континенттігі – ауданның көп жерінде ауа температурасының тез ауытқуынан, ауаның құрғақ болып, жауын-шашынның аз жауатындығынан байқалады. Аудан климатының мұндай болу себебі – оның мұхиттар мен теңіздерден өте алыс қашықтықта орналасуына байланысты. Сондай-ақ климатқа аудан және көршілес жатқан аймақтардың жер бедері де әсер ететіні белгілі. Бұл өңірде біздің жыл санауымызға дейінгі бірнеше мыңжылдықта көшпенділер мекендеген. Бұған тау төскейіндегі далалардағы үйінді обалар дәлел.
Аудан аумағының батысынан шығысына қарай созылып жатқан Тарбағатай тауының ұзындығы 300 шақырымға жетеді. Ені 30-50 шақырым шамасында. Ең үлкен шыңы Тастаудың биіктігі 2991 метр. Шығысында Алтай тауы, батысында Сарыарқаға ұласады. Арғанаты, Маңырақ, Өкпеті, Түйемойнақ, Жылытау сілемдерінің де шоқтығы биік шыңдары көп. Осылардан бастау алатын Боғас, Базар, Қарғыба, Тебіске, Қарасу, Шорға, Тайжүзген, Қандысу, Құсты Зайсан көліне құяды. Бұл бастаулардың көпшілігі жер суғаруға да пайдаланылады. Жер қойнауында қоңыр көмір, мәрмәр, никель бар екені зерттеу жұмыстары кезінде анықталған.
Ұзындығы – 225, ені 100-125 шақырымды құрайтын Зайсан көлі Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай жоталары арасындағы ойыста жатқан тұщы көл. Тарбағатай тауының етегінде қиыршық тасты боз қызыл-қоңыр топырақтарда тобылғы аралас әртүрлі шөптер түрі өседі. Ежелден «Барқытбел» атанған қарт Тарбағатай ерте замандардың көнекөз куәсі. Мыңдаған жылдардан бері өз құпиясын бүгіп жатқан тау қойнауы жұмбақ мүсіндер мен таңбалы тастарға өте бай. «Тасбақа», «Сандық тас» тәрізді мүсіндер мен таудың таңбалы тастары жетерлік. Тарбағатайда жануарлар дүниесінен: қасқыр, түлкі, қарсақ, сасықкүзен, аққұлақ борсық, қосаяқ, суыр, елік, қоңыр аю, арқар, сілеусін бар. Ауданның далалы өңірінде елік, дуадақ, тырна, безгелдек, торғай, қараторғай, сарышұнақ, дала тышқаны, қос мекенділер мен бауырмен жорғалаушылардың түрлері – жасыл бақа, тасбақа және дала сұр жыланы, секіргіш кесіртке кездеседі. Тарбағатайдың өсімдіктер әлемі түрлі-түстілігімен және сан алуандылығымен ерекшеленеді. Ауданның оңтүстік бөлігіндегі өсімдіктер аласа көгалды, өзен-бастау жағалаулары құрақты болып келеді.
Жер мен елдің тұтастығын сақтап қалған Қаракерей Қабанбай, Би Боранбай, Дәулетбай бабаларымыздың Тарбағатай өңірінің тумасы екендігі тарихтан белгілі. Аудан аумағындағы Қалмаққырған, Долаңқара, Кергентас, Баспан, Майлышат, Құбас кезеңі, Шорға, Мауқыбай, Шаманна және тағы басқа жерлердің әрқайсысының өз тарихы бар. 1826 жылы орыс патшалығына бодан болмаймыз деп ашық қарсы шығып, құрбан болған Қожагелді батыр, Сатының ұраны болған Бұтабай, Маңырақ айқасында аты шыққан Байотар, ел бірлігін көксеген Сасан, Шәкі билер, Саты қажы, исі қазаққа әйгілі Тана мырза мен Кенжелі шешен, Найман елінен алғаш рет қажылыққа барған Шал қажы, Құрбан қажы, Әулие емші Ырғызбай, Оразбай дуана, қарадан шығып аға сұлтан болған Қисық сұлтандардың есімдері Тарбағатай тарихында алтын әріппен жазылып қалғаны анық.
Жаңылқан ӘЛЕМСЕЙІТОВА,
«Тарбағатай» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің бөлім басшысы
