Саяси қуғын-сүргін құрбандарына қатысты құжаттардың біраз бөлігі Ұлттық қауіпсіздік комитетінен Ішкі істер департаменттеріне берілгені белгілі. Департаменттердегі архивтерде әлі де зерттелмеген, ашылмаған құжаттар аз емес. Ғалымдарға, зерттеушілерге сол құжаттарды қарау кезінде жеңілдіктер қарастырылса, кедергілер жасалмаса дұрыс болар еді. Әйтпесе Ішкі істер департаменті құжаттарды қарауға жалпы рұқсат бергенімен, ішіндегі кейбір беттерді аштырмайды. Қызметкерлері жаныңда қарап тұрады. Әр құжаттың құпиялылығын сақтау уақыты бар десек те, 1937 жылдан бері қанша уақыт өтті ғой. Енді қарауға болатын шығар. Ішкі істер департаментіне Ұлттық қауіпсіздік комитетінен келген құжаттардың өзі толық емес, кейбір беттері алынып тасталған.
Өзім облыстық департаменттің архивінде болып, Ұлан, Катонқарағай және Зайсан аудандарынан «Халық жауы» ретінде айыпталған адамдарға қатысты құжаттармен танысып шықтым. Мәселен, Ұлан ауданының өзінен бір айдың ішінде ғана 28 адам, Катонқарағайдан екі айдың ішінде 61 кісі сотталған. Үш ауданды қоса алғанда бір-екі айдың көлемінде 150-ге жуық адам қуғындалған. Бұл әлі де зерттеуді қажет ететін мәселе. Саяси қуғын-сүргінді тек қазақтар ғана емес, өзге этнос өкілдерінің зиялы қауымы да көрген. Олар да жер аударылған, сотталған, атылған. Осының бәрін анықтау – ғалымдар мен зерттеушілердің міндеті.
Қазақстанға қатысты қаншама құжат шетелдерде жатқанын да естен шығармаған жөн. Осыдан бірнеше жыл бұрын Магаданда (Ресей) болғанда бұл жаққа КСРО бойынша 1 млн, 200 мың адам, оның ішінде 21 мың қазақ жазасын өтеуге келді деген деректерді оқыдым. Бұл 21 мыңның 2 мыңы әлі ақталмаған.
Осы мәселені сол уақытта Қазақстанның Ресейдегі Төтенше және өкілетті елшісіне жаздым. Бұл құжаттарды қарауға кез келген адамға рұқсат бермейді. Үкіметтік деңгейде келісім керек. Сондықтан Президент пәрменімен құрылатын мемлекеттік комиссия осы мәселелерді назарға алады деп сенеміз.
Алдияр ӘУБӘКІРОВ,
мұрағатшы, өлкетанушы
Шығыс Қазақстан облысы
