Тағы бір болжам – ол коронавирустың әр түрлі заттарға қону арқылы мемлекет шекараларынан өту қаупі бар. Яғни вирустың азық-түлік тауарлары арқылы адамдарға жұғуы мүмкін. Егер мұндай жолмен аурудың тарауы анықталса, көптеген мемлекет шекарасын жауып, импорт-экспорт операцияларының шектелуі ғажап емес. Сол кезде әр елдің азық-түлік қауіпсіздігі өзекті бола түспек. Жаман айтпай, жақсы жоқ деген, мұндай жағдайды түпкілікті ескерген жөн сияқты.
Жақында өткен Үкімет отырысында да азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және тауар тасымалдау жүйесін құру туралы сөз болды.
Үкімет отырысы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деп аталғанымен, алға қойған мақсаты аграрлық және тағам өнеркәсібінің сапалы тауарларымен тұрғындарды толық қамтамасыз ету екен. Бұл екі түсініктің бір-бірінен айырмашылығы бар. Енді соған тоқталайық.
Халықаралық түсініктемеде, дәлірек айтсақ 1996 жылы 13 қарашада қабылданған Рим декларациясында: «Азық-түлік қауіпсіздігі – барлық адамның ұдайы белсенді және саламатты өмір сүруі үшін ас-ауқат физикалық және экономикалық тұрғыдан жеткілікті мөлшерде қолжетімді болуы», делінген.
АӨК және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы заңына сәйкес, (8.07.2005ж.) еліміздегі азық-түлік тауарларының жылдық өндірісі физиологиялық тұтыну нормаларына сәйкес халықтың жылдық қажеттілігінің 80 пайызынан төмен болмауы керек.
Ал физикалық және экономикалық қолжетімділік дегеніміз не? Нақты айтсақ, азық-түлік тауарларына физикалық немесе нақты қолжетімділік дегеніміз азық-түлік тауарларының кез келген уақытта және халықтың қажеттілігін қанағаттандыру үшін үнемі жеткілікті болуы. Ал экономикалық қолжетімділік – азық-түлік тауарларын тұтынудың физиологиялық нормаларына сәйкес сатып алу мүмкіндігі. Яғни тамақ жеткілікті және арзан болып, оны халықтың сатып алатын мүмкіндігінің болуы.
Үкіметтің алға қойған мақсатын қамту, жабдықтау деген сөзді білдіреді. Яғни халықты өзімізде шығарылатын тауарлардан бөлек, импортталған тауарлармен де қамтамасыз ету деген сөз. «Алдыңа ас қойдым, қайдан келгеніне мән бермеңіз» деген тұжырым. Ал бұл «қамтамасыз етудің» қаупі бар. Жоғарыда айтылғандай, егер коронавирус инфекциясының салдарынан импорттың жолы жабылған жағдайда қиындық болуы мүмкін.
Үкімет отырысында ұсынылған кестеде 19 өнім бойынша өндіріс пен тұтыну балансы көрсетілген. Онда халықаралық стандартқа сәйкес, он өнімнің алтауы ғана бар – нан, картоп, күнбағыс майы, жұмыртқа, қант, сүт. Қалған он үші азықтың басқа түрлері болып табылады. «Айран» және «Сыр, ірімшік» деп бөлек көрсетілген тағам стандарт бойынша бір тамақтың түрі, яғни «Сиыр сүтінен дайындалған ашытылған сұйық сүт өнімдері». Ал тұз «Өзге де өнімдер» тобына кіреді, онда тағы 7 өнімнің түрі бар. Кестеде көрсетілген экспорт және импорт деген бағандардың өндіріс пен тұтыну балансына еш қатысы жоқ. Мұны талдап отырған себебіміз, Үкімет деңгейінде азық-түлік қауіпсіздігі жүйелі көрсетілмей, тек көз алдау болып кеткені.
Азық-түлік тауарлары дегеніміз – адамның пайдалануға арналған ауыл шаруашылығы өнімдері, балық өнімі және олардың қайта өңделген өнімдері, сондай-ақ ауыз су мен тұз. Үкімет талдауында тұз бар, ал неге ауызсу жоқ? Сонымен қатар Қазақстанда адамдардың суды тағам ретінде пайдаланудың нормасы бекітілмеген.
Тұтынудың физиологиялық нормалары – сау адамның физиологиялық қажеттілігі толық қанағаттанатын тағамдық өнімдердің азықтық және энергетикалық құндылығын ескере отырып, Үкімет бекіткен тағамдық өнімдерді тұтынудың ғылыми негізделген нормалары делінген. Мұндай норманы 2016 жылы Экономика министрлігі бекіткен болатын, сондықтан оны Үкіметтің өзі бекіткені абзал. Бұл – заң талабы.
Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі бағыттарының бірі – азық-түліктің ішкі ресурстарына қатысты қауіпсіздігінің мониторингі және азық-түлік тауарларына сұраныс пен ұсынысты болжау. Осы екі бағыт неге орындалмайды, неге мониторинг жүргізілмейді? Жүргізілсе, неге жариялылық жоқ деген сұрақ туады.
Сұранысқа сәйкес, яғни физиологиялық нормаға сай, тамақтың 10 тобы мен оған кіретін азықтың 63 түрінен елімізде өндірілетін өнім көлемі, халыққа неге айтылмайды?! Неге баға саясатында мемлекеттік реттеу тетіктері нашар?!
Өзімізде артық өндірілетін өнім үстіне сырттан тауар тасылады. Мысалы, жуа былтыр 916 мың тонна өндірілген, ол пайдалану нормасынан үш есе артық. Соған қармастан 124,2 мың тонна импортталған. Сол сияқты импортталған картоп – 10,4 мың тонна, сәбіз – 20,8 мың тонна, күнбағыс майы – 85 мың тонна, қырыққабат – 58,1 мың тонна... Қазақстанда бұрынғы жылдары 4 млрд долларға сырттан тағам тасылатын, соның ішінде Алматы қаласы бойынша 2,5 млрд долларға тек азық импортталады.
Әлемнің тек 7 елі – өзін өзі азық-түлікпен 100% қамтамасыз етіп отыр, 75 елде бұл көрсеткіш 70-80%. Ал 1 млн халқы бар 50 ел өзін азық-түлікпен 50-60% қамтамасыз етуде. Сондықтан Қазақстан 7 елдің қатарына кіре қоймас, дегенмен өз деңгейімізді біліп отыру дұрыс шешім қабылдауға жол ашады. Азық-түліктің ішкі ресурсын нығайту үшін ауыл шаруашылығы министрлігі мен әкімдіктер уақыт өткізіп алмай, бар күшін жұмсайды деп сенеміз.
Атамұрат ШӘМЕНОВ,
экономика ғылымдарының докторы
