Коллажды жасаған Амангелді Қияс, EQ
Саналы ғұмырын негізінен ағартушылық пен журналистикаға қатар арнаған С.Үсенов 1905 жылы Сырдария облысының Шымкент уезі, Сарыкөл болысында қарапайым ауыл мұғалімі отбасында дүниеге келген. 1917 жылы Шымкенттегі бірінші сатылы мектепке қабылданған дарынды жас талап өз білімін онан әрі ұштай түсіп, алдымен 1920-1923 жылдары педагогикалық техникумда білім алады. Ал 1925 жылы Ташкенттегі мұғалімдер институтын тәмамдаған Сейілбек журналистикаға ерте араласты. Студент кезінің өзінде-ақ зеректігімен көзге түсіп, «Кедейшіл жас» газетін басқарды. Біздіңше, «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дегендей, институтта Қ.Жандарбеков, Ә.Қоңыратбаев т.б. секілді белгілі тұлғалармен бірге оқыған Сейілбектің балаң шағында білім нәрінен сусындатқан, көкірек көзін ашқан ұстаздары да осал болмаған. Өзі де «Қараңғы қазақ көгіне күн болуды» мұрат тұтып, еңбек жолын мұғалімдіктен бастайды. Яғни ол 1925 жылы Шымкенттегі Қазақ педагогикалық техникумында оқытушы, оқу бөлімінің меңгерушісі, 1926 жылдан Ахмет мектебінің (қазіргі Қ. Сыпатаев атындағы мектеп) директоры болды. Б.Момышұлы, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев секілді белгілі ұлт тұлғаларының алғашқы ұстазы атанды. Бұл турасында батыр Бауыржанның өз естеліктерінде: «... Ол кезде мектепті басқаратын кісіні директор демей, меңгеруші дейтін. Біздің меңгерушіміз, партия мүшесі Сейілбек Үсенов деген кісі еді. Тарих, қоғамтану пәндерінен дәріс беретін ол кісінің жасы шамалауымша 25-30-дарда болуы керек. Орта бойлы, реңді, сабырлы кісі болатын» деп еске алатыны бар.
Ал 1926 жылы Шымкент педтехникумын басқарған жылдарда С.Үсенов әдебиетіміздің алыптарының бірі Ж.Аймауытұлымен де қызметтес болған. «Мұғалім – мектептің жүрегі» деген қанатты қағидаға қылаудай дақ түсірмеген, ұлтының қамқоры, бала жүрегінің бағбаны бола білген Жүсіпбек пен Сейілбектей тұлғалардың оқытушылық қызметін әлі де болса тереңірек зерттеуді керек ететіні күмәнсіз. Әйткенмен, бір ескере кетерлігі С.Қирабаев өз еңбегінде атап көрсеткендей Аймауытұлы 1926 жылы Шымкент педтехникумын басқармаған. Бұлай деуімізге Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік мұрағатынан табылған тың дерек-дәйектер негіз болып отыр. Өйткені осы педтехникумдағы Жүсіпбектің қызметкер ретіндегі жеке іс парағында оның мұғалім болғандығы анық көрсетілген. Педтехникум директоры С.Садықбековтің қолы қойылған ұжымның жалпы тізімінде 14 педагогтың ішінде педагогика пәнінің мұғалімі ретінде Жүсіпбектің де аты аталады. Осы мұрағаттан алынған 1926 жылдың шілдесі көрсетілген тағы бір құжатта педтехникум директоры ретінде Сейілбек Үсеновтің қолы тұр.
Осы жылы С.Үсенов Шымкент қаласындағы Қ.Спатаев мектебінің директоры болып ауысып кеткеннен кейін педтехникумды Сұлтанбек Садықбеков басқарған. Ең бастысы Жүсіпбек пен Сейілбек арасындағы тығыз әріптестіктің, етене жақындықтың, рухани бір байланыстың болғаны анық.
Ал Сейілбек Үсенов турасында қалам тартқандардың бірі – жазушы Мамытбек Қалдыбай. Ол өзінің «Ұмытылмас кездесулер» атты Баукең туралы эссесінде батырдың алғашқы ұстазы С.Үсенов жайында аз-кем мәлімет береді.
Жалпы С.Үсенов 1928 жылдан 1929 жылдың ақпанына дейін Сырдария округінің халық-ағарту бөлігінде нұсқаушы болып қызмет етсе, осы жылдың ақпан айынан бастап Бостандық аудандық партия комитетінің хатшысы қызметіне тағайындалады. Ал осы жылдың қарашасында Шымкентке қайта шақырылып, Сырдария округінің «Ленин жолы» газетінің редакторы қызметін атқарады. Бұдан бұрын «Ақ жолда» қалам тартып әбден ысылған Үсеновке «Ленин жолын» белді басылымға айналдыру аса қиынға соқпаған сияқты. Өйткені, кезінде «Кедейшіл жасты» өз биігіне шығарып, педтехникумды басқарған жылдарында «Жас талап» газетін шығаруды қолға алуы оның журналистикадан ешқашан қол үзбегендігін айғақтайды. «Ақ жолда» «Қосшылар ұйымы жайынан», «Ескеру керек», «Көзіңді ашып қара!» т.б. көптеген мақалалары басылған С.Үсенов осы басылымның ізбасары іспетті «Ленин жолын» басқарған кезінде газетті өңірдегі мерзімдік басылымдардың «қарашаңырағына» айналдыруға бел шеше кірісті. Өйткені бүгінде аға газет санатындағы «Оңтүстік Қазақстанның» кезінде «Ленин жолы» деген атпен Сырдария округтік комитеті мен кеңес атқару комитетінің және кәсіпшілер кеңесінің баспасөз органы болғаны, тіпті, 1931-1932 жылдарда Қаратас, Қараспан, Шаян, Түлкібас, Арыс аудандарына дейін тарап отырғаны белгілі. Дегенмен де С.Үсеновтің «Ленин жолына» редактор болғандығы жайлы мәліметтер тым аз. Тіпті жоқтың қасы деуге болады. Тек «Оңтүстікті кімдер басқарған?» атты мақалада 1925 жылдың шілдесінде Ташкенттен Шымкентке көшіп келген «Ақ жол» газетінің редакциясы қазіргі Түркістан көшесіндегі губерниялық сот ғимаратымен қатар қоныстанған екен. Бұл кездері редакцияда ағайынды Сейілбек, Әшір Үсеновтер, Бақы Молдалиев, Тәңірберген Отарбаев, Әкімәлі Байжасаров, Жанәлі Барқиев, жас тілшілер – Тұрлыбек Райымбеков, Иманәлі Ырсымбетов, Әліхан Сүлейменов сынды тілшілер қызмет атқарғаны айтылады.
Ал 1930 жылдың көктемінен Сырдария округтік комитетінің мәдени-ағарту бөлімінің меңгерушісі болған. Осы жылдың мамыр айынан бастап Сырдария округтік комитетінің жауапты хатшысы (бірінші хатшысы) қызметін де уақытша атқарған С.Үсенов 1931-1932 жылдары Мойынқұм ауданында да жауапты хатшысы (бірінші хатшы) қызметін абыроймен алып жүрді. Дегенмен қайраткердің мұнан кейінгі қызметі негізінен баспасөзге қатысты болды. Ол алдымен 1932-1934 жылдары Алматыда «Социалды Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің бас редакторының орынбасары қызметінде болған.
Жақсының артынан қашанда сөз ермеуші ме еді. Осы қызметте жүріп Сейілбек «аса маңызды саяси-шаруашылық науқанда» қателікке жол берді деген жаламен алдымен партия қатарынан шығарылса, іле-шала басылымның бұқаралық жұмыстар бөлімінің меңгерушілігіне төмендетіледі. Дегенмен тумысынан тағдырдың теперішін көп тартып, сын сағаттарда да морт сынбай, қайта қайратына мініп, өзіне тапсырылған жұмысқа бар күш-қайратын сарп етіп дағдыланған қаламгер көп ұзамай партиялылығын қайтарып алып, 1934 жылдың сәуірінен 1936 жылдың тамызына дейін «Қарағанды пролетариаты» газетінде редактор болды. Жалпы өмірде кең, көпшілікпен тез тіл табыса білетін, жастардың жанашыры ретінде үнемі аты аталатын С.Үсеновпен жақын араласып, сыйласқан жандар қатарында әдебиетімізде есімі көпке мәлім С.Сейфуллинді, І.Жансүгіровті, М.Жұмабаевты, С.Ерубаевты бөле-жара көрсетуге болады. Ал Саттар Ерубаев Сейілбек «Қарағанды пролетариатын» басқарып отырған жылдарда осы газетке келген болатын. Нақтырақ айтсақ, Саттар Ерубаев алдымен 1934 жылы ВК(б)П Қазақстан өлкелік комитеті «Қарағанды пролетариаты» газетінің комсомол бетінің редакторы қызметіне тағайындалады да, іскерлігі мен шығармашылығы С.Үсеновтің назарына ілігіп, 1934-1935 жылдары басылым редакторының орынбасары қызметіне көтеріледі. Оны автордың өзі де мойындап, «Қарағанды мені жазушы ететін болды» деп айтқаны бар екен. Соған қарағанда Сейілбек Үсенов шығармашылық адамдарына ыңғайлы басшы болғанға ұқсайды. Яғни, біздің пайымдауымызша, Үсенов Шымкентте Аймауытұлының «Ақбілекті», Қарағандыда Саттардың «Менің құрдастарымды» жазуына да қолайлы жағдай тудырған болуы керек.
Қаламгердің қазақша-орысшаға бірдей жетіктігі де оның журналистикада табысты болуына септігін тигізгені анық. Яғни С.Үсенов осы «Қарағанды пролетариаты» басылымын басқара жүріп, осы қалада орыс тілінде жарық көретін «Большевистская кочегарка» (Қазіргі облыстық «Индустриальная Караганда») газетіне де 1935 жылдың 18 қаңтарынан 16 сәуіріне дейін редакторлық етеді. Дегенмен оның қолы қойылған мақалалар кемде-кем. Өйткені «қарағай басын шортан шалған» аумалы-төкпелі заманда Сейілбек сынды ұлт маңдайына біткен марғасқалардың дені өзекті мәселелерді арқау еткен өткір мақалаларын бүркеншік атпен жариялап отырған.
Ең бастысы, өмір бәйгесінде Алаш зиялыларымен жиі жолы түйісіп отырған Сейілбек те Бейімбет Майлин Қарағандыға ат басын бұрғанда қуанышын ірке алмай, етене араласып жүрген елжанды жазушыға арнап өзі басқарып отырған «Большевистская кочегарка» газетіне «Казахский писатель Беймбет Майлин в Караганде» деген мақаласын 1934 жылдың 12 желтоқсанында басады. Тіпті Бейімбетке деген ерекше құрметі болар, «Қарағанды пролетариатында» оның «Хат» деген әңгімесін газеттің қатарынан бірнеше сандарында жариялап отырған.
Байыппен үңілсек, «Социалды Қазақстанда» өз сүрлеуін қалдырған Сейілбек Үсеновтің де алдын көріп, ақыл-кеңесін алып, өмір-теңізде өз жолын жаңылмай тапқан қалам иелері де аз емес екен. Солардың бірі – Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері – Мәлік Қарақұлов. 1925-1927 жылдары Қызылордада басылған «Еңбекші қазақ», «Лениншіл жас» газеттерінің аймақтағы тілшісі қызметін атқарған М.Қарақұлов 1932 жылдың басында өңіріміздегі басылым «Ленин жолы» газетіне тілші бола жүріп, «Социалды Қазақстан» газетіне де елдің тыныс-тіршілігінен хабар беретін шағын мақалалар беріп тұрған. Ал 1934 жылы ол Алматыда өткен тілшілердің республикалық съезіне делегат ретінде келіп, съезден соң «Социалды Қазақстан» газетінің өңірлердегі журналистерінің басын қосқан кеңестің де куәсі болады. Сол кеңесте газеттің тілшілер бөлімінің меңгерушісі әрі жерлесі С.Үсеновпен де жақын танысып, оның ұсынуымен «Ленин жолы» газетінен басы бүтін босайды да, «Социалды Қазақстанның» Мақтаарал, Арыс, Келес, Қызылқұм аудандарындағы меншікті тілшісі атанады.
Осы бір ұмытылмас күндерді жадында қайта жаңғыртқан ол «Социалистік Қазақстан» газетінде шыққан «Түйе мінген тілші едік» атты мақаласында:
«Редакцияның тілшілер бөлімінің меңгерушісі Сейілбек Үсенов маған: «Тұратын жерің Мақтаарал ауданының орталығы Славянск болады» деп түсіндірді де, өлкелік партия комитетімен келісілген бұйрықты оқып берді. Ол колхоздар әлі нығаймаған, ауыл-селоға машина түгілі тракторлар да жаңа ғана келе бастаған кез болатын. Қай жермен болса да жол қатынасы нашар, атарба дегендердің өзі ілуде біреу ғана. Ол біз сияқтыларға тие де бермейді. Осындай қиыншылықтар кезінде ауданаралық меншікті тілші қызметін атқара бердім. Мақтаарал ауданының орталығындағы Славянск МТС-нің саяси бөлімі шығаратын көп тиражды газеттің редакторы Әділбай Омаров менің республикалық газеттің меншікті тілшісі міндетін атқаруыма көп көмектесті. «Социалды Қазақстан» газеті үшін кейбір материалды сол екеуміз бірлесіп әзірлейміз. Менің өзімдегі транспорттың түрі – сонау «Ленин жолы» газетінің редакциясында істеп жүргенде сыйлыққа алған велосипедім. Жақын жерлерге сонымен ызғытам. Сарыағашта тұрғанда 25 километр жердегі Бесқұбыр МТС-і саяси бөлімінің бастығы Жүсіпбек Арыстановқа барып қайтатынмын.
Тілші деген бір орында тұрмайтын, елгезек болуы керек қой. Ал транспорттың жағдайы жаңағыдай. Колхоздарға бару керек болса, бірде аупарткомның, бірде МТС директорының (оларда да салдырлаған бір-бірден ғана ескі машина) көлігіне ілесеміз. Немесе колхоздан колхозға болса ат, болмаса есек, өгіз, түйе сияқты сол кездің тегін «таксиін» мінеміз» дейді.
Иә, расында да Сейілбек Үсеновтей қарымды қалам иесінің қолдау-көмегімен қазақ баспасөзі тарихында аты қалғандар жетерлік. Біздіңше, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Ерубаев, Ж.Аймауытұлы сынды халқымыздың дара тұлғаларымен қызметтес болуы, рухани байланысын қандай жағдайда да үзбеуі Сейілбектің де саяси қуғын-сүргін құрбаны болуына алып келген себептердің бірі болса керек. Сол себепті де Сейілбек Үсенов сынды еңбегі ұшан-теңіз тұлғалардың рухани мұрасы, қайраткерлік қызметі, Алаш зиялыларымен тығыз қарым-қатынасы кеңірек қарастырылып, тереңірек зерттелгені жөн деп білеміз.
Сейдехан ӘЛІБЕК,
М.Әуезов атындағы ОҚМУ-дың колледж директоры,
тарих ғылымдарының докторы
