«Келген-ді» деп бекерге айтып отырғаным жоқ.
Ақпарат майданының қабырғалы қайраткері, белгілі көсемсөзші Аяған Сандыбай мырза ұсынған, сиясы кеуіп үлгірмеген, «су жаңа» «Шұғыла-нұрды бетке алып...» («Иду по линии света..») атты жуан жинақты парақтап шыққан соң ұзақ жылғы ұстанымымнан айныдым дегенім артық айтқандық болса да, ақиқаты сол.
Абай атамыздың мақамына салсақ, «осы жұрт Аяғанды» біледі. Білмегенде ше? Қалың жұрттың ішінде Айекең, әсіресе, қаламгер қауымға жақсы мәлім. Ол – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Журналистика академиясының академигі, бірқатар мемлекеттік марапаттың иесі. Елге, қоғамға, қауымға сіңірген еңбегін бұлдамай, жарнамаламай, кеуде соғып, төс қақпай, кері тартқанды бері тартып, сүбелі сөзін, құйқалы пікірін тегеурінді тұтқаларды шеңгелдеген тарпаң тұлғаларға арнамай, имандылықты күйттеп, ұлт қамын жеген қаламгер сөз саптаған көптің бірі емес, бірегейі. Біраз уақыт «Астана ақшамы» газеті бас редакторы лауазымында екпінді еңбек етіп, Қазақ телеграф агенттігінің (ҚазТАГ) бас редакторы, «Қазақстан» ұлттық телерадиокомпаниясының бірінші вице-президенті, Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрінің орынбасары ретінде шенеуніктің шекпенін иығына ілген Аяған Сандыбай қоғаммен байланыс – «public relations» саласында да өзіндік сорабы бар майталман маман. «Қазмұнайгаздың» PR департаментіне, Президент баспасөз қызметінің салалық секторына басшылық жасаған тәжірибе-тәлімі екеуміз бірлесіп жазып, Нұр-Сұлтан мен Алматыда жарық көрген «Жарнама. Жұртшылықпен байланыс. Брендинг» және «Ел брендингі» сынды жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарымызды өмірге әкелуде молынан кәдеге асты. Қазақ, орыс тілдерінде бірдей сілтейтін ол, сонымен қатар «Жүректі қайтіп жұбатам» («Чем порадовать сердце…») деген көсемсөз жинағының авторы. Қаламын серік етіп, шабытын шақыратын қайраткер қазіргі таңда жүзжылдық тарихы бар жалпыұлттық саяси-қоғамдық «Мысль» журналының бас редакторы. «Шұғыла-нұрды бетке алып...» кітабы шығармашылық қызметтегі басшының тынымсыз тірлігі туған ел туралы толғаныспен ұштасқан ілкімді ізденістің жемісіндей.
Жаңа кітапқа ақ жол тілеген Қазақстанның халық жазушысы Иван Щеголихин «Аяған Сандыбайдың туындылары автор ұстанымының бекемдігімен, мағына-мәнінің толымдылығымен әрі тілінің шұрайлылығымен ерекшеленеді» деп жазса, бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы Президент сыйлығының иегері, Мемлекет басшысы жанындағы Қоғамдық сенім ұлттық кеңесінің мүшесі Михаил Дорофеев «Аяған Өтенұлы очерк жанрына жан бітіріп, журналистикада фактілер мен сандар, жоспарлар мен есептер тасасында қалатын адамды асқақтатты» деген жүрекжарды пікірін білдіреді. Бұл – әсіре мақтау, асыра дәріптеу емес. Дерек пен дәйекке сүйенген дара баға. Алыс-жақын шетелдерге тарайтын «Известия», «Московский комсомолец», «Комсомольская правда» сынды басылымдар, «Казахстанская правда», «Экспресс К» сияқты орталық газеттер бетінде жарияланған көсемсөздері, талдау-зерттеу мақалалары, сұхбаттары арқылы өз оқырманын тауып, ақпараттық кеңістігіміздің салиқалы сөз сарбазы ретінде танылған Аяған Өтенұлының жаңа кітабының түйіндемесі «жинақ заманымыздың көкейкесті түйткілдеріне-саясат пен экономика, тіл мен діл, ұлттық мәдениет, баспасөз мәселелеріне арналған», деп тұжырымдайды. Төлеген ақын жазғандай, «сыздаған барлық жараның аузында» жүрген журналистің жұдырықтай жүрегін бұлқындырған күрмеуі бекем түйіндер оқырман қауым санасына салмақ салады, толғандырады. Осы орайда алдымен ойға оралатыны А.Сандыбайдың «Қазақстанның солтүстігі шынымен қатал өлке ме?» («Так ли суров казахстанский Север?») атты туындысы.
«Шоқан Уәлиханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов және басқа ұлттың рухани басшылары, көрнекті тұлғалары дүниеге келіп, тірлік кешкен өңірдің тумасы ретінде солтүстіктің қаталдығы жөніндегі пайымның парасат ауылынан алыстығын айтқым келеді» деген автор «иә, қыстың кей күндері термометр қырықтың минусын көрсетеді. Алайда мұндай аяз он күннен әрі аспайды. Қалған уақытта ауа райы қалыпты» деп түйіндейді. «Соңғы жылдары еңбекке қабілетті адамдарды оңтүстік пен батыс аймақтардан көшіру бағдарламасы туралы сөз бола қалғанда, солтүстіктің климаты тілге тиек етіледі. Шындығында, солтүстік қатал емес. Мұны жуырда оңтүстіктен Солтүстік Қазақстан облысына көшіп келген 130 отбасы растайды. Көшіп келіп, еңбекке араласуды қалайтындарға олар осы жердің әсемдігі, жасыл ормандары, айна көлдері, мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысуға қолайлы алқаптары жайында әңгімелеп бере алады. Өкінішке қарай, халқы аз солтүстік облыстардың тұрғындары қалаларға ағылуда. Мәселен, тек Солтүстік Қазақстан облысында ғана 170 ауыл өмір сүруді доғарды. Дәл осындай жағдай көрші облыстарда, оның ішінде елдің негізгі астықты аймағы саналатын Қостанай облысында да орын алған» деп, Аяған Өтенұлы ел экономикасына елеулі әсер етіп отырған демографиялық түйткілді түйіндей кетеді. Әлеумет көкейіндегі осынау мәселеге бейжай қарай алмайтын оқырман автордың «тың жерлерде бой көтерген кеңшарлар мен ұжымшарларды заманға орай қалпына келтіру» жөніндегі пікіріне келіседі деп ойлаймын. Сондай-ақ оның «осы үрдістің арқасында мемлекеттік тіл мен ұлттық мәдениеттің мәселелері де шешімін табар еді», деген ойы да қоштауға тұрарлық.
Бүгінгі қазақ қоғамында әзірге шешімі табылмай тұрған түйткілдердің бірі – тіл мәселесі. Сондықтан да Аяған Өтенұлының «Мемлекеттік тілді қорғау» («Апология государственного языка») және «Бірлік тілі туралы» («О языке единства») мақалалары оқырманды бейжай қалдырмайды. Белгілі орыс сықақшысы Михаил Жванецкийдің «Қазақтар бар кезде мен орыс тіліне қайғырмаймын!» деген әзіл-шыны аралас пікірін тілге тиек ете отырып, автор мынадай терең мәнді мысал келтіреді. «Мәселен, деп жазады ол, қазақ тілді тұрғындары көп оңтүстік және батыс өңірлерде ажырасулар біздің солтүстік облыстардағыдан екі есе аз екен. Бұл фактіні тек әлеуметтік факторлармен түсіндіруге болмайды. Өйткені солтүстікте өмір сүру деңгейі оңтүстіктен төмен емес. Бірақ республиканың оңтүстігінде олар негізінен бір тілде сөйлейді, бұл олардың ұлттың рухани, адамгершілік және басқа құндылықтар мен басымдықтарының мәнін терең түсінуіне ықпал етеді».
Автор тұжырымымен келіспеу қиын. «Бірлік тілі туралы» мақаласында айтылатын мына дерек пен дәйек те көңіл аудартады: «Республикада балалардың 90 пайызы қазақ тілінде оқытатын мектептерге барады… Ал орыс тілді мектептер саны жылдан-жылға азайып келеді. Бұл табиғи құбылыс. Балаларының болашағына алаңдайтын ата-аналар енді мемлекеттік тілде оқытатын мектепті таңдауда. Олар мемлекеттік тілді білген адам өзін өзгелермен тең ұстайтынын сезінеді».
Дегенмен, «Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері мемлекеттік тілде екі-ақ заң жазылғанын, көптеген депутат, халық қызметшілері мемлекеттік тілді білмейтінін» дәйектеген Аяған Сандыбай «осыған орай жалпы халық санағы қарсаңында мемлекеттік қызметшілер мен квазимемлекеттік мекемелер қызметкерлері мемлекеттік тілді білу жөнінен неге емтихан тапсырмасқа? Тіл білмейтін шенеуніктер қалайша мемлекеттік қызметте бола алады? Бұл түсініксіз тірлік!» деп орынды сауал тастап, «мемлекеттік тілдің мәртебесі жалпы қоғамға және әр адамға байланысты» екендігіне тоқталады.
Осы орайда Аяған Сандыбайдың жинақтағы мынадай батыл ұсыныс-талаптарын қайталап өтудің еш артықтығы жоқ секілді. Оның жазуынша, республикамызда Ресей басылымдарымен бірлескен медиажобалар жүзеге асырылуда. Ал сол Ресейдің Мәскеу мен Санкт-Петербург сияқты бас қалаларында қазақ диаспорасының 10 мыңнан астам өкілі тұрады. Осы ағайындарымызға арнап жоғарыдағыдай жобаларды неге ұсынбасқа деп ой тастайды ол. Тағы бір түйінді пікірі «Егемен Қазақстан – Өзбекстан», «Жас Алаш – Қырғызстан», т.б. медиажобаларын неге өрістетпейміз?» – дегенге саяды. Расында да ойланатын мәселе емес пе? Өзге мемлекеттің идеологиялық экспансиясына «еруліге-қарулы» жауап қайтарар сәт келсе, нақ осы бизнес-идея, пиар-ұсыныстың күні туады деп ойлаймыз.
Енді Аяған Сандыбайдың оқырман ретінде өзімді елең еткізген бір туындысына тоқталайын. «Арман Евниевтің ерен үлгісі» («Прецендент Армана Евниева») деген мақаласында автор «республика Ауыл шаруашылығының бірінші вице-министрі Арман Евниевтің қызметінен кетуі біздің ойымызша, ерекше назар аударуға лайық» деп жұртшылық назарын аударып, «оның іс-әрекетінің төркіні жеке тұлғаның өзін-өзі тану проблемаларына ғана байланысты емес, сонымен бірге ұлттық басқару жүйесінің жағдайын да керемет суреттейді» деп пікірін түйіндейді. Аграрлық саланы басқару мәселесі бойынша шет елдерде ұйымдастырылған бірқатар бас қосуларда осы жолдардың иесі Польшада тіркелген халықаралық журналист ретінде мақала кейіпкерімен кездесіп, сұхбаттасқан-ды. Заманауи менеджменттің сүбелі саласы жобаларды басқару бойынша білікті маман саналатын А.Евниевтің ұстанымы ел мүддесінен туындайтынына да көз жеткізген-ді. Осы орайда «салық төлеушілердің күш-жігерін, уақыты мен қаржысын толассыз хаттар мен есептерге, нұсқаулар мен тұсаукесерлерге, «іс» талқыланатын «шексіз жиналыстарға», «отырыстарға», «дөңгелек үстелдерге» жұмсау» орынсыз екендігі және «одан да қызметтен кетіп, бизнеске кіріскен жақсы» деген Евниев шешімі ел ертеңін ойлаған азаматтың ғана қолынан келетіні туралы автор тұжырымына ден қойған-ды.
Қаламгер Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың ел тізгінін қолға алған кезеңіне ой жүгіртіп, «Үміт еткен жылымыз» («Год надежды нашей») атты талдау мақаласында ақпараттық саясат мәселелерін де тілге тиек ете кетеді. «Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының бұдан жүз жыл бұрынғы «газет – бұл халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деген толғамы бүгін де өзекті» дей келіп, автор «егер мемлекет пен қоғам арасында толыққанды тікелей және кері байланыс болмаса, сөз бен істі алдамшы әрекеттер, алаяқтық, сыбайлас жемқорлық алмастыруы мүмкін. Мұндай ақпараттық байланысты баспасөз ғана қамтамасыз ете алады, жамиғатқа жағымды жаңалықты таратып, көлеңкедегі құбылыстарға билік назарын аударады. Сұғанақ қол, сумақай шенеуніктер өткір де батыл баспасөздің маңынан жүрмейді» деп түйіндейді, «естуші мемлекет» тұжырымдамасының маңыздылығына тоқталады.
Тоқсан ауыз сөзді түйіндей келе белгілі көсемсөзші Аяған Сандыбайдың қазақ баспасөзіне сіңірген еңбегіне тоқталмақпын. Еліміздің «БАҚ туралы» тұңғыш Заңын дайындап, әзірлеуге қосқан оның сүбелі үлесін көрсетуіміз, ақпараттық саланы дамытуға ықпал еткен көптеген жобаға, соның ішінде журналистердің төл мерекесін белгілеуге, БАҚ саласындағы Президенттік сыйлықтың тағайындалуына, Қазақ Ақпарат агенттігінің қайта жандануына бастамашы болуын айрықша атап өтуіміз керек. Тоқсаныншы жылдардың орта тұсында жабылып қалған «Қоғаммен байланыс» мамандығы республика Білім және ғылым министрінің кеңесшісі Аяған Өтенұлының қолға алуынан кейін қайта жалғасын тауып, содан бері университетіміз PR-менеджерлер даярлауды жүзеге асырып келеді. Сондай-ақ жоғарыда атап өткеніміздей, оның қаламынан туындаған бірнеше оқулық пен әдістемелік құралдардың болашақ журналистика, баспа және қоғаммен байланыс мамандарының игілігіне айналғаны да сан қырлы таланттың тағы бір айғағы сынды. Ал кезінде «Қазақстан» телеарнасы арқылы қалың көрерменге жол тартқан «Ғажапстанға саяхат» деп аталатын көпсериялы мультипликациялық фильмі бастамашыларының бірі әрі бас редакторы ретіндегі, оның айқын қолтаңбасын аңғару және қиын емес.
Ақсақал жазушы Иван Щеголихин өз алғысөзінде А.Сандыбайдың «тілінің шұрайлылығын» айрықша атап өткені туралы жаздық. Осы ретте Аяған Өтенұлының орысшаны сол лұғатты ана тілім деп есептейтін ағайындардан да артық білетінінің һәм әлем әдебиетінің озық үлгілерінен терең сусындағанының бір мысалын келтіре кетсем бе деймін. Сексенінші жылдардың соңы. Түрік әдебиетінен Әзиз Несин, Яшар Кемаль мен Назым Хикмет сияқты «прогресшіл» қаламгерлерді ғана оқуға рұқсат берілген тұс. Ол кезде сол Назым Хикметтің орысша, қазақша аудармаларын түрікшемен салыстыра қарап жүрген едім. ҚазТАГ-тағы бір кездесуде осы туралы айтып, ақынның қазақшаға Қайрат Жұмағалиев, орысшаға Давид Самойлов аударған «Mavi gözlü dev» («Көгілдір көзді алып») атты өлеңін тілге тиек еттім. Сол кезде осы Аяған Өтенұлы «Был великан с голубыми глазами//Он любил женщину маленького роста...» деп тақпақтай жөнелгенде, таңдай қаққанымды несіне жасырайын.
Қаламгер Аяған Сандыбайдың бүгінгі болмысымыздан бастау алып, ақиқатпен суарылған жаңа кітабы рухани қоржынымыздың бір бәсіресі болады деген үміттеміз. Ел ертеңіне деген алаң сезімнің діттегені баянды болашақ, кемел келешек. Өйткені ол шұғыла-нұрды бетке алып барады...
Жетпісбай БЕКБОЛАТҰЛЫ,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры
