Біз отырған көлік жеңіл сырғып келіп әлдебір дарбазаның алдына тоқтаған. Аула кең, салтанатты екен. Күндізгі аптаптың беті қайтқан, кешқұрымғы майдақоңыр самал айналаны тербетеді. Мәуелі бақ иіліп, сары өріктер жерде шашылып жатыр. Оң жақ қапталда тереңірек жырада сылдырап аққан судың бергі жағын әдемілеп, ас-су ішетін орынға лайықтап, жасап қойған екен. Жол соқты болып, шаршап келген адамды аунап-қунап жата кетуге шақырып тұрғандай, жайлылығымен бірден көзге түседі. Ал сол қапталда Қара бура әулиенің күмбезді кесенесі бой көтерген. Айбарлы, суық. Басынан зиярат етушілер үзілмейді. Әуелі әулиенің басына сәлем бердік, бұлжымас дәстүр есебінде. Кейін кесенені айнала, қабірстанның түбіне қарай өтіп, ақ кірпіштен оқшау қаланған моланың алдына тізе бүктік. Бұл әйгілі дәулескер күйші Сүгір Әліұлының мазары екен. Ескі күйшіліктің салтын сақтаған ең соңғы домбырашының басында отырғанымды ойлап, әуезді оқылған құранға ден қойдым.
Құт қонған қазыналы Қаратау – күй құдіреті дарыған қасиетті өлке. Қобызшы Ықыластан Сүгірге, Сүгірден Жаппасқа қонған қобыз бен домбыраны қосақтаған телқоңыр күйшілік өнері осы Созақта салтанат құрған. Күйді екі тартқызбай қайталау, жанынан суырып салу, таңды таңға ұрып күй толғау сынды көненің жолынан айнымаған өнерпаз күйлерін шертпелетіп те, төкпелетіп те шығара берген. Алғашқыда ойнақы естілетін «Аққу» мен «Бозінгенінің» қағысы жеңіл көрінгенімен мінезді, әуен-саздылығы басым келеді. Қара өлеңмен мазмұндас, Арқаның әншілік дәстүріне көп келетіндей. Бұл турасында Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жанғали Жүзбай «Сүгір күйлерінің музыкалық құрылымынан аталған қасиеттерден бөлек жыр мақамдарын да аңғара аламыз. Мысалы, «Ыңғай төкпе», «Назқоңыр» сияқты күйлерден қазақтың ақ өлеңіне құрылған ырғақтар есіп тұрады», деп жазады. Музыканың тілі нақтылы өмір дерегін беруде тілмен жарыса алмайтыны даусыз. Әйткенмен орта екпінмен, шалқыта орындалатын «Аққу» күйінің шығу тарихы туралы аянышты хикая қоса баяндалады. Көктемде Шу өзенінің бойына мамырлай қонған аққуларды атуға патшалық Ресейдің жасауылдары жыл сайын аңшылық ұйымдастырып тұрған. Жазушы Ө.Қырғызбаевтың романында аққудың мамығын жинау үшін арнайы науқан ұйымдастырылатыны, жыл сайынғы аңшылық сонардан аққудың тұқымы тұздай құрып кеткені туралы айтылады. Қасиетті құстың обал-киесіне қарамаған нәубетті көзімен көрген күйшінің салалы саусақтары домбыраның шанағынан осы бір мұңды да тебіреністі күйді үнсіз саулатса керек. Сырттай тыңдағанда көтеріңкі тынысы жеңіл баурап алғанымен, ішкі күйзелісі сары жазық атыраптағы буалдыр сағымдай көз ұшында тербеліп, әлде бір өксікті, шерді анық аңғартады.
Өмірінің соңғы жылдары кемеңгер жазушы Мұхтар Әуезов «Өскен өңір» атты романын жазуға материал жинау үшін Теріскейге табаны тиіп, елдің тыныс-тіршілігімен, бай тарихымен танысады. Осы сапарында ұлы жазушының шертпе күйдің негізін салушылардың бірі, дәулескер күйші Сүгір Әліұлымен кездескені жайлы айтылады. Атақты домбырашының үйіне «Созақ» кеңшарының директоры Балтабай Әбдіраманов алып барады. Сүгірдің үйіне Созақ аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Әділ Сасбұқаев, жас жазушы Тәкен Әлімқұлов та бірге барады. Үлкен парасат иесі Мұхаңды Сүгір күйші де тап басып таныпты. Әншейінде шешіліп көп алдында домбыра ұстай бермейтін күйші сол жолы ерекше разылықпен қонақтарының алдында «Тоғыз тарау», «Шалқыма», «Назқоңыр», «Аққу», «Кертолғау», «Жолаушының жолды қоңыры», «Бозінгеннің бүлкілі» атты күйлерін іркілмей орындап бергендігі айтылады. «Мен бір талант таптым, Тәкен! Сен Сүгір жайлы жаз», – деп жанында бірге сапарлас болып жүрген Тәкен Әлімқұловқа ой тастайды. Осыдан соң үлкен жазушының бір ауыз сөзін қаперінде ұстаған қаламгер Созаққа келген сайын шертпе күйдің шеберлері күйші-композиторлар Сүгір мен Төлеген Момбековке сәлем беріп, күйшілер өмірінен үзік-үзік әңгімелер жазып, газет-журналдарға жариялап жүріп, біразын кейінірек кітаптарға топтастырады. Сүгір тудырған сарынға құлақ түріп отырғанда ұлылардың өмірімен астасқан көпке белгілі осы бір деректер ойыма орала берді.
«Бір халықтың әні кетсе әдебиеті жесір қалады. Сәні кетеді, сәні кетсе жаны кетеді. Қазақты жансыз ағаш қылып, отқа жаққыларың келмесе, әнді сақтаудың қамын қылыңдар», деп жазып еді кезінде өршіл ақын Сұлтанмахмұт. Небәрі жиырма жасында айтқаны. Қандайы шынайы, дәл, әсерлі! Нәзік сипатымен, өмірге құштарлық лебі шалқыған, жаңарған қалыптағы халық күйлері – қазақтың жаны емес пе еді. Айтудан кенде қалған жеріміз жоқ, десе де бүгінгі әніміз бен күйіміздің сиқы қандай?! Осынау құт дарыған мекеннің басында алақан жайып отырып, соны ойладым. Сүгірлерден қалған әніміз бен сәнімізді сақтай алдық па?
