Жақында Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің 2020 жылдың бірінші жарты жылдығының қорытындысына арналған алқа отырысы өтіп, онда қоғамды толғантқан бірқатар мәселе қозғалып, орынды ұсыныстар, көңілге қонымды пікірлер айтылды.
Қазіргі жағдай мәселелерді оңтайлы шешуге, өзгерістерге бейімделіп, оларды тиімді басқаруға жіті назар аударуды талап етеді. Бұл арада мемлекеттік басқару тетіктерін жеделдетіп цифрландыру ісі өзекті. Осы орайда мемлекеттік электронды сервистері дамыған елдердің тәжірибелерін талдау маңызды.
Агенттік төрағасы Алик Шпекбаев бюджет қаражатын жымқыруға жол бермеу үшін «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасын іске асыруға барынша ден қою қажеттігін жеткізді. Оның айтуынша, қазіргі уақытта Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі мен Білім және ғылым министрлігінің жоғары лауазымды тұлғаларына қатысты цифрландыру бойынша 2 қылмыстық іс тергелуде.
Отырыста электронды ұлттық валюта құрудың маңыздылығы да қозғалды. Бұл біріншіден, парақорлар үшін ыңғайлы қолма-қол ақшаны қысқартуды жеделдетеді, екіншіден, мемлекеттік сатып алу кезінде бюджет қаражаты қозғалысының толық ашықтығын қамтамасыз етеді.
Бүгінде азаматтық қоғам тарапынан коронавируспен күреске кедергі келтіріп отырған, оның күрделенуіне негізгі себептердің бірі ретінде сыбайлас жемқорлық, бюрократия пен жауапсыздық екені айтылуда. «СҚ-Фармацияның» лауазымды тұлғаларына, медициналық сақтандыру қорына, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдардың бірқатар медициналық мекемелеріне қатысты қылмыстық істер қоғам тарапынан айтылып жатқан сындардың дұрыс көрсетіліп отырғанын білдіреді.
Агенттік төрағасы қазіргі уақытта «СҚ-Фармация» қызметіндегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне жүргізілген талдауды сыртқы сарапшыларды кеңінен тарта отырып, жедел жүргізу қажет деп есептейді. «Біздің талдауымыздың сапасы осы ұйымның болашақта қаншалықты тиімді және парасатты болуына әсер етеді», деді ол.
Қазіргі қиын жағдайда жекелеген шенеуніктер жеке қорғаныс құралдары, дәрі-дәрмек және медициналық жабдықтарды сатып алуда байып, осындай жөнсіздікке барып отырғанын айтқан А.Шпекбаев мұндай келеңсіздіктердің жолын ұстау және қамау арқылы ғана кесу мүмкін емес деп санайды. Оның айтуынша, бюджет қаражатын жоспарлау және игеру жүйесін түбегейлі қайта қарау орынды. Мұның шешімі – барлық деңгейдегі бюджеттердің толық ашықтығын, сондай-ақ қоғамдық және азаматтық қадағалауды қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың мемлекеттік бағдарламаның беделін түсірмеу жөніндегі тапсырмасын орындау ісі өте маңызды. Осы орайда, кез келген бағдарламаны жүзеге асыру кезінде қаржы жымқыруды дер кезінде алдын алуға және тоқтатуға күш салынуы керек. Бұл мәселеге қатысты А.Шпекбаев: «Тиімді алдын алу шарасы, ол – бағдарламаларды әзірлеу сатысында сыбайлас жемқорлыққа қарсы толық аудит жүргізу. Бұл шара жымқыру мен теріс пайдалану алғышарттарын болдырмауға мүмкіндік береді», деді.
Агенттік төрағасы жұмыстың негізгі бағыттары ретінде жүйелі сыбайлас жемқорлықтың, ауыр және аса ауыр сыбайлас жемқорлық қылмыстардың жолын кесуді, мемлекетке келтірілген залалды уақтылы және толық өтеуді атап өтті. Сондай-ақ ол мемлекеттік органдардың, құқық қорғау
және сот құрылымдарының, республикалық деңгейдегі квазимемлекеттік ұйымдардың жоғары лауазымды тұлғаларының арасында ықтимал сыбайлас жемқорлықтың жолын кесу жөніндегі жұмысты күшейту қажеттігін атады.
Мамандардың айтуынша, елімізде сыбайлас жемқорлықтың негізгі экономикалық факторларының бірі – мемлекеттің экономика саласына әлі де араласу үлесінің сақталып отырғаны. Шенеуніктер басқаратын мемлекеттік кәсіпорындар ерекше тиімділігімен көзге түспейді әрі сыбайлас жемқорлық оқиғаларына жиі шатылып жатады. Агенттік төрағасының сөзіне қарағанда, қазіргі пандемиялық дағдарыс іскерлік белсенділікке қатты соққы берген. «Мұны сапалы қалпына келтіру үшін кәсіпкерлікті барынша еркіндік пен бәсекелестіктің қағидаттары негізінде мемлекеттік реттеуді ауқымды ырықтандыруға бағытталған кешенді шешімдер қажет. Бизнесті жүргізу үшін қолайлы орта құру – бұл стратегиялық міндет, сонымен қатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат тұрғысынан да дәл солай. Тиісті тұжырымдамалық шаралар 2021-2023 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарында көзделетін болады», деді ол.
Агенттік бірінші жартыжылдықта Мемлекет басшысының қарауына сыбайлас жемқорлық деңгейін айтарлықтай төмендететін бірнеше тұжырымдамалық ұсыныс енгізген болатын. Олар сыбайлас жемқорлық үшін жауапкершілікті күшейтуге, қоғамдық бақылау институтын құқықтық регламенттеуге, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жаңа шектеулер енгізуге, сондай-ақ пара беруге, алуға уәде/ұсынысты криминалдандыру, сыбайлас жемқорлық ұғымын жеке секторға қолдану, хабар берушілерді кешенді қорғауды құру сияқты базалық халықаралық стандарттарды имплементациялауға қатысты ұсыныстар. Бұл ұсыныстардың негізінде құқық қолдану тәжірибесі мен қоғамдық пікір мониторингісі жатыр.
Айта кетейік, отырыста баяндама жасаған агенттік төрағасының бірінші орынбасары Олжас Бектенов тіркелген сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарының 10%-ға төмендегенін, есептік кезеңде аса ауыр қылмысты анықтау және жолын кесу 3 есеге, ауыр сыбайлас жемқорлық қылмыстарын анықтау және жолын кесу 10%-ға артқанын жеткізді. Бұған қоса, сыбайлас жемқорлықпен әшкереленген тұлғалар саны да өскенін, олардың әр бесіншісі мемлекеттік органның немесе ұйымның басшысы екенін, жалпы, 28 – республикалық, 65 – облыстық, 72 қалалық және аудандық деңгейдегі басшылар қылмыстық жауапкершілікке тартылғанын мәлімдеді. Оның айтуынша, өтелген залал сомасы 33,3 млрд теңгені құраған, «Атамекен» ҰКП-мен бірлесіп жүргізілетін сатып алу мониторингі нәтижелері бойынша 6 млрд-қа жуық бюджет қаражатын тиімсіз пайдаланудың жолы кесілген. Жүйелі сыбайлас жемқорлықтың жолын кесу 30%-ға, бизнестің ісіне заңсыз араласуды тіркеу 20%-ға артқан.
Отырыста белгілі болғандай, Төтенше жағдай мен карантин режімін бұзумен байланысты 81 қылмыс тіркелген. Мұның көбісі тосқауыл бекеттер арқылы заңсыз өткізу және карантиндік шараларды бұзуда жауапкершілікке тартпау үшін пара алу фактілеріне қатысты көрінеді. 10 млн-ға жуық медициналық бетперде, бірқатар тапшы дәрі-дәрмектер (Ингавирин, Азитромицин, Цефтриаксон, Меропенем және т.б.) заңсыз айналымнан алынып, денсаулық сақтау ұйымдарына берілген. Өкпені жасанды желдетуге арналған 100 аппаратты жалпы сомасы 2,3 млрд теңгеге қымбатқа алу фактілері анықталған.
Қорыта айтқанда, салаға қатысты орынды ұсыныстар қаперге алынып, алда тұрған міндеттер сапалы еңсерілуі қажет. Сыбайлас жемқорлық, ашкөздік пен пайдакүнемдік ауыздықталып, тезге салынбай мемлекетте абырой, қоғамда береке болмайтыны анық.
