Теңге «тербелісі»

Шикізат нарығына тәуелді

Ұлттық банктің Монетарлық операциялар департаментінің директоры Нұржан Тұрсынханов онлайн жиындарда ұлттық валюта бағамына ішкі факторлар ғана емес, сыртқы факторлар да әсер етіп отырғанын айтқан-ды. Осы жылдың бірінші жартысында экспортқа шығарылған тауарлардың басым бөлігі минералды шикізат. Ал халықаралық нарықта негізгі шикізаттың біразының бағасы күрт төмендеді. Содан ішкі нарықта валюта көлемі азайып, АҚШ доллары қымбаттап шыға келген. Мұның барлығы, жиналып келгенде теңге бағамына кері әсерін тигізді. Ұлттық банк өкілінің хабарлауынша, бұл құбылыс бізде ғана емес, дамушы елдердің валюталарының бәрінде байқалды.

– Инфляция Түркияда – 1,8%, Оң­түстік Африкада – 2,5%, ал Ресейде – 3,4% болды. Яғ­ни олар­­дың валюталары біз­ден де қат­­ты әлсіреді, – деді Н.Тұрсын­ха­нов.

Теңге бағамы долларға, экс­портқа, рубльге тәуелді екенін Ұлттық банк талай рет айтқан болатын. Бұл факторлар бәрі қосылып та, жеке-жеке де теңгеге әсер ететінін түсіну қиын емес. Дегенмен, 2017 жылдың жазынан 2018 жылдың күзіне дейін мұнай бағасының баррелі 47 доллардан 82 долларға дейін өсті. Бірақ аз ғана уақыт ішінде еселеп қымбаттаған мұнай бағасының теңгеге әсері аз болғаны сол кезде байқалып қалған. Сарапшылар мұнай табиғаты жағынан экспорттық тауар екенін, доллар құнындағы экспорттың жалпы көлемінің 58,1%-ын мұнай және газ конденсаты құрайтынын түсіндіріп берген болатын.

Рубльдің жанама әсері бар

«Қара алтын» құнынан бө­лек, теңге бағамына рубльдің дина­микасы да жанама түрде әсер ететіні сарапшылар қауы­мы үшін жаңалық емес. Ортақ экономикалық кеңістік, эконо­микадағы Ресей үлесінің және әріптес елдер экономикасындағы біздің үлесіміздің де теңге бағасына жанама ықпалы бар.

– Ресей – негізгі сауда әріп­тес­теріміздің бірі. Қазақстанға импорттық өнімнің үштен бір бөлігі осы елден келеді. Қазір рубль бағамына сан алуан факторлар әсер етіп отыр. Со­ның ішінде батыс ел­дерінің санк­ция­лық риторикасы, диви­дендтердің конвертациясы, орталық банктің монетарлық саясаты, сондай-ақ федералды қарыз облигацияларынан резидент емес азаматтардың шығуы сияқты мәселелер бар. Бұның барлығы теңгеге тікелей әсер етпейді, – деп түсіндірді Н.Тұрсынханов.

Маманның айтуынша, қазіргі кезде теңгеге көбінесе ішкі және сыртқы факторлар әсер етуде. Сыртқы факторлардың ішінде мұнай бағасы мен жаһандық инвесторлар болса, ішкі факторларға дивидендтер мен салық төлеу мерзімі жатады. Сондай-ақ инвестициялық импорттың әсері бар.

Себебі наурыз айынан бастап сыр бер­мей келе жатқан Ресей валютасы қалжы­рап қалғанын тамыз айында да байқап қалдық.

Қаржыгер Ерлан Ибрагим тамыз айы­ның алғашқы онкүндігінде Ресейде салық аптасы және шетелдік инвесторлардың ірі ресейлік компаниялардың диви­дендтердің төлемдерін рубльге айырбас­тауы аяқталғанын еске салды. Оның айтуынша, бұл фактор рубльдің әлсіреуіне ықпал еткен. Бірақ каржыгер рубльге әсер ететін факторлардың барлығы теңгеге тікелей әсер етпейтінін, тек рубль бағамы арқылы жанама түрде ғана әсері болатынын тайтты. Біздің валюта бағамымыз ішкі және сыртқы факторлардың, соның ішінде мұнай бағасының өзгеруі мен жаһандық инвесторлардың тәуекелге тәуелділігінің негізінде қалыптасады.

– Теңге мен рубльдің қаржы құралдары арасындағы кеңейтілген бағамдық айырмашылық та тұрақтылыққа әсер етеді. Қазақстан Ұлттық банкі мен Ресей­дің Орталық банкінің бағамы арасын­дағы айырмашылық қазірдің өзінде 5-6 пайыздың арасында. Рубль біздің валютамызға әсер ете алмайды, өйткені ол қызметтер мен тауарлар саудасында жоғары үлеске ие. Біздегі бағам ішкі және сыртқы факторларға, соның ішінде мұнай бағасының өзгеруіне және әлемдік инвесторлардың тәуекелге тәуелділігіне негізделген. Валютамыздың рубльге тәуел­ділігі абсолютті емес. Теңге өте еркін валюта болып табылады, әсіресе соңғы алты айда ол өзін-өзі қорғауға қабілет­ті екенін көрсетті. Теңгенің аздап бол­са да есін жия бастауына экономи­каны әртараптандыру бойынша мемле­кеттік бағдарламалар мен бизнеске арзан несие беруі көмектесті, – дейді Е.Иб­рагим.

Сарапшылар макроэкономикалық көрсеткіштерді республикамыздың банк жүйесінен бөліп қарау мүмкін емес екенін талайдан бері айтып келеді. Бірақ соған қарамастан мұнай бағасы салыс­тырмалы түрде жоғары деңгейде сақтал­ған кезде Ұлттық банктің жағдайды бақы­лауға мүмкіндігі бар деген пікірді де жақ­тайтындар баршылық.

Қаржыгер Бейсенбек Зиябеков бұл фактор басынан бастап ұлттық валюта эмиссиясына бақылау жасаумен ғана емес, биржада валютаны сату-сатып алу про­цесін басқару мүмкіндіктерімен де бай­ланыстырылып келгенін, қателік­тің де сол кезден басталғанын айтады. Қазақстанның Өзбекстан мен Қыр­ғыз­станға қарағанда әлемдік экономикамен ықпалдастығы тереңдеп кеткен. Ресейдегі санкция, АҚШ пен Қытай арасындағы текетірестің әсері бізге бірден білінеді.

2013-2019 жылдар арасында Ресей рублі мен теңге арасындағы өзара бай­ланысты талдасақ, рубль бағамы 103%-ға арзандағанын, теңге 136,3%-ға құн­сызданғанын байқауға болады. Бұл фактор біздің елдің қаржы саясаты­ның пайыздық мөлшерлеменің динами­касына тәуелді екенін көрсетіп тұр. Сарап­шының түсіндіруінше, қолданыстағы валюталық саясаттың мұндай түрін несие үшін пайыздық ставкалардың айыр­ма­шылығын, алып-сатарлық валюталық операциялардың, қазақ теңгесінің валюта нарығына ықпал ететін факторларды ескерген кезде ғана қабылдау керектігін айтады. Бірақ бізде бәрі керісінше болыпты.

– Валюталық саясатты жасаушы­лар теңгенің валюталық бағамын тұрақ­тандыруға өте жоғары талап қойып, нарық­тық бағам динамикасына ықпал ету мүм­кіндігін шамадан тыс жоғары бағалаған. Демек, біздің қаржылық әлеуе­тіміз өзге елдердің қаржы саясатына ықпал етеді деген әдемі қиялға сеніп қалған. Бұл жағдай басынан бастап-ақ тек ұлттық валюта эмиссиясына бақылау жасаумен ғана емес, биржада валютаны сату-сатып алу процесін басқару мүмкіндіктерімен де байланыстырылды. Мұнай бағасын бізге тиімді бағада ұстап тұруға Үкіметтің де, Ұлттық банктің де құзіреті жоқ. Жағдай бұлай жалғаса берсе, бізді инфляциядан қымбат мұнай да құтқара алмайды. Қазір қымбат мұнай бағасы девальвация емес, ревальвация қаупін жақындатады, – дейді Б.Зиябеков.

Қаржылық капиталға да қатысты

Сарапшылар банк несиесінің пайыз­дық ставкасына тікелей ықпал ететін тағы бір маңызды фактор оның қаржылық капиталы екенін айтады. Бұл жеке капиталы жеткілікті көлемде қалыптаспаған және несиелік портфелінің нашарлауы нәтижесінде табыс деңгейі төмендеген банктердің агрессивті пайыздық саясатты қолдануына жол ашады.

– Банк пайызының деңгейіне инфляция да әсер етеді, яғни инфляциямен бірге пайыздық ставка да өсіп отырады. Бұдан шығатын қорытынды – банк несиесі үшін пайыздың жоғары шегі рыноктық талаптарға қарай айқындалатын болса, төменгі шек банктің қызмет көрсету ахуалына қарай болады, – дейді Б.Зиябеков.

Қазақстанда ақша массасының көпті­гіне қарамастан, несие үшін берілетін пайыздық ставка өзге елдермен салыс­тырғанда жоғары. Сарапшылар бұл сауал­ға жауап беру үшін жоғарыда айтыл­ған екі бағытты терең зерттеу керек­ті­гін айтады. Бұл ретте төменгі шекке, яғни банк қызметінің өзіндік құнына ерекше назар аудару керек деген пікірге Үкімет­тің де, Ұлттық банктың да көз­қарасы оң. ДСҰ жағдайында қазақстан­дық банктер шетелдік банктерге басым­дық беріп, соларға қарай ауып кетуі әбден мүмкін.

– Банк жүйесі нарықтық экономикасы дамыған елдердің банк жүйесімен бәсекеге түсуге қабілетті болу керек. Сонымен бірге ел ішінде де олар бір-бірі­мен бәсекелес болғаны дұрыс. Бәсекені 2 кезеңге бөліп қарауға болады. Бі­рінші кезеңде «жүйені жасаушы» банктер арасындағы бәсеке, ал екінші кезең­де басқа банктер арасындағы белгілі бір бә­се­кені айтуға болады, – дейді Б.Зиябеков.

Сондай-ақ елімізде банктерге, оның қаржылық капиталына деген талап өте жоғары. Мұндай талаппен ішкі нарықта жаңа ойыншылар – жаңа банктердің пайда болуы мүмкін емес. Оның есесіне мемлекет құрып жатқан қаржы институттары жеткілікті. Нарықтық эконо­ми­када монополия немесе олигопо­лия бәсеке негізінде, оған қажетті жағдайлар жа­салған жерде пайда болады. Сондықтан сарапшылардың «мемлекет капиталды күшпен бір жерге шоғырландырудан, банктердің жалпы көлемін жасанды қысқартудан аулақ болғаны дұрыс» деген пікірін қаперге алатын кез келді.

Мәселе, банктердің көлемінде емес, олардың төлем қабілеті мен өтімділігінде. Демек, алдағы уақытта біз басымдық беретін экономикалық аса маңызды мәселе – барлық банктерге тең ойын ережесімен қамтамасыз ету. ДСҰ талабы Қазақстанды халықаралық ұйымдармен бірлесіп жұмыс істеуге міндеттейді. Біз бірінші кезекте қаржы саласындағы ұлттық мүддені қорғау жөніндегі шараларды қабылдауды талап етуіміз керек. Ол бірінші кезекте банк жүйесінде жасалуы тиіс. Сонымен қатар қазақстандық банктердің шетел капиталына тәуелділігі өсіп жатыр. Бұл олардың инвестициялық шешімдер қабылдаудағы дербестігін шектейді.

– Жүйелі маңызы жоқ және негізгі ак­тивтері мемлекеттік бағалы қағаздардағы бес-алты қаржы институтын қысқарту керек деген ұсынысты қолдаймын. Қазір бірқатар ішкі және сыртқы факторлар теңгеге қысым жасап жатыр. Сондықтан қазақстандық валюта кез келген жағдайда мемлекеттің қолдауы болмаса әлсіреп қалады. Мемлекет теңгеге интервенция ғана емес, қаржылық-экономикалық сая­сатына өзгерістер енгізу арқылы ғана қолдау көрсете алады. Бұл өзгерістерде теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ете алатын мүмкіндіктер саралануы керек, – дейді сарапшы.

Ұлттық банк өзінің саясатын қазіргі жағдайға, пандемия жағдайына бейімдеуі керектігін сарапшылар жыл басынан бас­тап айта бастады. Бұдан басқа жол жоқ.

– Ресейге бағытталып отырған санкция белгілі бір деңгейде ықпал ететіні де мемлекеттік деңгейде мойындалуы тиіс. Ұлттық банктің қазіргі жүргізіп отырған саясаты бас реттеушінің емес, жағдайды сырттан бақылап отырған бейтарап ұйымның көзқарасына көбірек ұқсап барады, – дейді Б.Зиябеков.

Ұлттық банк әлсіреп бара жатқан банктерді жанталасып қорғамағанда, біз пайыздық мөлшерлеменің қозғалысына тәуелді болып қалмас едік. Өзгеретін, жаңа қауіп-қатерлерге бейімделетін кез келді.

АЛМАТЫ