1949 жылы 28 тамыз күні кешке әжем маған тапсырма берді. «Балам, шешең екеуміз қатты ауырып тұрмыз. Таңертең ертерек тұр, бір қайнатым шай тауып кел. Өліп барамыз» деп, шай сұрайтын жеті үйдің атын атады. Шай болмаса ол кісілер қатты қиналатын еді. «Әже, мен ол кісілерден осыдан 10-15 күн бұрын сұрағанмын. Бірінде бар, екіншісінде жоқ. Бірі ренжіп береді. Екіншісі, «енді келме өзімізде де жоқ» дейді», деп едім, әжем «Онда, бізді өлтір?!» деп зекіп қалды. Амалсыз: «Әжетай, жарайды таңертең барамын. Әкелемін», дедім. Түні бойы ұйықтай алмай шықтым. «Енді не істеймін?» деп жатырмын. Таң да атты. Шамасы таңғы сағат 7 болса керек. Үй-үйді аралау басталды. Осы күні ойлап отырсам, нағыз қайыршы болған екенмін. Енді не істейсің? Қалайда шай табуым керек. Сол мақсатпен тізімде жоқ бір апаның үйіне кіре бергенім сол еді, төбемізге бомба түскендей «гүрс» еткен қатты дауыс шықты. Сасқанымнан аулаға қалай жүгіріп шыққанымды да байқамай қалдым. Есік алдындағы мал қораның бір қабырғасы опырылып құлап түсті. Іле-шала үйден 4-5 адам жүгіріп шығып, «не болды?» деп менен сұрайды. «Білмеймін» деп қысқа қайырдым. Сол сәтте ересек біреуі «Ананы қара. Тоқа тұмсығы жағына қараңдаршы?» деді. Қарасақ, жерден қара қошқыл бұлт қоюланып, дөңгеленіп жоғары көтеріліп барады. «Ол не? Ол не?» деп бір-бірінен сұрайды. Мен бір рет қарадым да, әрі қарай қараған жоқпын. «Тағы соғыс басталды-ау. Енді не болады?» деп жылап жібердім. Әкем Сахалинде «халық жауы» деп айыпталып, 10 жылға сотталып өлді. Туған інісі Мұсатай Ленинград қаласының түбінде соғыста қаза тапты. Немере ағам жазықсыз істі болып ол жүр. Енді өлгеніміз ғой деген ой келді. Ол кездің балалары бүгінгі балалардай емес, ерте есейетін.
Есімді жиған соң қайтадан «бір қайнатым шай» сұрауға кірістім. Шамасы 2 сағаттай уақыт өткенде үш үйден аздап-аздап шай алдым. Үйге келсем, әжем «Апырым-ай, келдің бе? Бомба түсті ғой. Бекер жіберген екенмін деп есім шығып отыр едім» деді де, мені құшақтап, сүйіп-сүйіп алды.
Аудан орталығында у-шу. 3-4 сағаттан кейін сол кездегі АҚШ-тың «Studebaker» деген машиналары қаптап кетті. Әскери адамдар пайда болды. Мен өзімше «соғыс басталған екен ғой, енді не істейміз?» деп ішім ашып, көзімнен жас парлап, кетпей қойды. Біраздан кейін халықты жинап, әскерилер митинг өткізді. Олардың қуаныштарында шек жоқ. Мен ешнәрсе түсінбедім. Біраздан кейін бір аға үйге келіп, әжем мен шешеме «Ол атом деген бомбаның сынағы екен. Қорықпаңыздар. Біз енді Америкадан да күшті болдық. Бізге ешқандай жау қауіпті емес. Шеше, қуана беріңіздер» дегені әлі есімде. Сонда әжем: «екі баламды жалмауыздар жұтты. Тұрмыс – мынау. Қашан нанға, шайға жаримыз? Құрып кетсін бомбаң. Зәремізді ұшырды ғой. Неге ескертпеген?» деп ашуланды. Әлгі ағай «Шеше, айтуға болмады ғой?» деп түсіндірмек болып еді, әжем «Онда бәрімізді сенімсіздер қатарына қосып, атып тастаңдар, құрып қалғырлар», деп қатты ашуланды. Бала болсам да, бойымды қорқыныш биледі. Әскерилер қуанып, арақтарын ішіп мәре-сәре. Қайнардың халқында зәре жоқ. Көкейде «Енді не болады?» деген сұрақ қана бар. Осылайша, атом бомбасының алғашқы сынағы астан-кестеңімізді шығарды. Үкімет осы аймақтың тұрғындарын адамға санамағанға ұқсады.
Осыдан бастап аспанда сынақ өте жиі ұйымдастырылып тұрды. Сынақ кезінде далаға шығып, шұңқырға жату, атом бомбасының бұлтына қарамау керек екен. Кезінде оны да ескерткен жоқ. Менің сыныптас достарым бұлтты қызық көріп ылғи да көз алмай қарап жүріпті. Алланың маған берген бір сыйы, мен сол бұлтқа қарамаушы едім. Ал үнемі қараған достарымның 80 пайызы көзден ерте айырылды немесе соған тақау жағдайда болды. Бірақ сол 5 жылдың зардабын мен де көрдім.
1953 жылы 2-10 тамыз аралығында Абыралы ауданының тұрғындарын әр жерге 3-5 күнге көшірді. Тағы да шындықты айтқан жоқ. Қайнар – ауданның орталығы. Әрбір үйге «Studebaker» автокөлігін берді. Тұрғындар үй ішін мүлкімен, тіпті отындарымен бірге ала кетемін десе де өз еркі еді. Әр отбасы мүшесіне (жаңа туған балаға дейін) 500 рубльден берді. Біздің үйде немере ағамның баласы 28 шілдеде туды. Атын Мейрамбек деп мен қойдым. Елдің бәрі маған «Ол қандай мереке?» дейтін еді. Ол былай болды. Сол жылы мен 9-сыныпты тәмамдадым. Радио тыңдаймын. Сонда АҚШ пен Солтүстік Корея соғысып жатыр деген хабар тараған болатын. Біздің мемлекет Кореяға көмектесуде. «Бұл соғыс үлкен соғысқа айналып кете ме?» деген қорқыныш болды. Осы 28 шілдеде соғыс аяқталды деген хабарды радиодан ести сала ініме осы атты ұсындым. Көшкенде сол ініме де 500 рубль берді. Мұның барлығы қып-қызыл саясат еді. Халықтың наразылығын туғызбаудың әдісі. Көнгіш қазекем бәріне оп-оңай көне берді.
Бізді Арқалық тауының бауырына көшірді. Мен екі баламен бірігіп сиыр, қойларымызды айдап кеттік. Баламыз ғой, 15 сағатта 100 шақырымға таяу жер жүріп, түнгі сағат 1-дің кезінде бір таудың түбіне келдік. Алдымызда – өзен. Ат өтпей тұрып алды. Күн күркіреп, жаңбыр да құйып тұрды. Біз үйден шыққанда күн жылы болған соң көйлекшең шыққан едік. Тоңып қалдық. Бір уақытта өзеннің арғы жағынан үрген иттің үні естілді. Біз малды тастап, өзіміз аттарымызбен сол ит үрген жаққа жүрдік. Ит үрген соң, адамдардың да дауысы естіле бастады. Түннің қараңғылығы соншалықты, ештеңе көрінбейді. Арамыздағы бір бала бізден 3 жастай үлкен еді. Сол «Қорықпаңдар. Адамдар бар екен. Қазір жетеміз» деп айқайлады. Бір уақытта бізге өзеннің арғы жағынан бір адам атпен келіп, «Әй, кімсіңдер?» деді. Біз қуанып, «Аға, біз Қайнардан келдік», дедік. Ол кісі «Еее, балалар екенсіңдер ғой. Сонда тұра тұрыңдар. Мен қазір келемін. Өзеннен өтетін жерді білмейсіңдер» деді. Сөйтіп ол кісі де жетті. Өзеннен өткізді.
Сөйтсек, киіз үйде, жайлауда жатқан қойшылар болып шықты. «Кімсіңдер?» деп сұрап жатыр. Мен «Нәсеннің баласымын» деп едім, апа да, аға да бір кісідей «Ойбай-ау, Әлемнің немересі екенсің ғой», деп құшақтап, бетімнен сүйді. Сонда білгенімдей, менің әжем бүкіл Абыралы ауданының құрметті анасы болыпты. Біздің тамақ ішуге де шамамыз келмей, жылы төсектің ішіне кіріп қатты ұйықтап қалыппыз. Таңертең сағат 9-дарда үй иелері бізді оятып, ыстық тамақ беріп, өте жақсы күтті. Малды үйдің жанына иіріп қойыпты. Оянған соң әлгі аға «Балаларым, қайнарлықтарды көрініп тұрған анау таудың бауырына көшіреді. Кешке келіп қалар. Сендер демалыңдар», деп қонақжайлық көрсетті. Айтқанындай кешкі сағат 8-9 шамасында машиналардың жарығы көрініп, аға нұсқаған таудың іргесіне тоқтай бастады. Біз ертесіне сағат күндізгі 11-ге таман бардық. Барлық ауылдасымызға шатыр тігіп беріпті. Әр үйге бірнеше әскери азамат көмек көрсетіп жүр. Далада қазан орнатып, тамақ істелуде. Енді біреулер ана жерде, мына жерде қой сойып жатыр. Кешкі сағат 4-5-тің шамасында арақ ішіп, у-шу болып жатқан халық. Сөйтсек әскерилер әр шатырдың тұсына келіп, шелек-шелек арақ-спирт таратып кетеді екен. Біз балалар күндіз тауға барып, бүлдірген, әртүрлі жеміс-жидек теріп жеп, отқа жағуға үйді-үйімізге арша әкелдік. Мен 10-сыныпқа көшкен жыл болатын. Не үшін көшіргенін әлі білмейміз. Екі күннен кейін бір орыс полковнигі келіп, машинаның үстінде тұрып «Ура! Ура! Победа. Впервые в мире успешно проведено испытание водородной бомбы», деп айғайлап тұр. Біздің қайнарлықтар да уралап жатыр. Біздер ол бомбаның не екенін түсінбесек те елге қосылып, ураладық.
Қайнарға үй-ішімен бірге қайттым. Ауылға біздің машина бірінші болып кірді. Сондағы байқағанымыз – ұшқан құс жоқ, үрген иттің дауысы естілмейді. Ит-құсы түгел қырылып қалған иесіз ауылға кіргендей болдық. Біздің үй орталықта болатын. Үйге төрт-бес аға келді. Мен «Сіздер қашан келдіңіздер?» деп сұрадым. Олар үндемеді. Мен түсінбедім. Бір жылдан кейін естідік, бомбаның адамға әсерін тексеру үшін Абыралы ауданының 42 коммунисі мен комсомолын орталыққа алып қалыпты. Әлгі ағалар солардың қатарында болса керек-ті.
Тұрғындар «жел Шаған, Курчатов жағына қарай соқты. Қайнарға бомбаның, радиацияның әсері шамалы болды», деп жүрді. Осылай дегендердің көпшілігі 50 жасқа толмай өмірмен қоштасты. Бір-ақ адам тірі. 87-ге келді. Есімі – Елеуғазы. Теміртауда тұрады. Денесін қотыр басып кетті. Ешбір ем қонбады. Кейінгі жылдарға дейін балаларынан бөлек тұрды. Мен ондай азаматтарды нағыз батырлар дер едім. Алайда Үкімет оларды керек те қылған жоқ. Солардың есімдерін тарихта мәңгілік қалдыру үшін суреттерін Қайнардың Тоқа тұмсығында атомға арнап тұрғызылған ескерткіштің жанына орнатса, шіркін. Ол үшін Семейден келетін жолдың Атом ескерткіші жағына қақпа орнатып, сол қақпа мен ескерткіштің аралығына жол салып, оның екі жағын (арасын 20-30 метр етіп) бөлсе, бір-біріне қарама қарсы 21-ден (42) бағанға суреттерін орнатса деген ұсыныс бар. Сонымен қатар 1937-1940 жылдары «Халық жауы» деп жазықсыз сотталып, Ресейдің түкпір-түкпірінде өмірі үзілген 10 шақты батырға да ескерткішті қоса орнатса сауап болар еді. Үкімет ол үшін әрі кетсе 50 млн теңгеге шығындалар. Сол есте болса екен.
Мен 1954 жылы 10-сыныпты бітіргеннен кейін Алматыға оқуға келдім. Сынақтың әсерінен сол жылы қыркүйектен 1955 жылдың наурызына дейін аяқтан желкеме дейінгі 87 жерімнен шиқан шықты. Өлім аузынан қалдым. Дәрігерлер емдеді. Одан кейін Ташкентке оқуға барғанда 95 жерімнен шиқан шықты. Бағыма орай, институттың жанында студенттер поликлиникасы бар еді. Сонда мені бір еврей дәрігері емдеп, «Сынок, ты родился в рубашках. Это результат ядерных испытаний. Теперь ты будешь жить 100 лет» деді. Мүмкін солай болар. Алғашқыда 5 жыл Қайнарда (1949-1954 жж), кейін 1960-1974 жылдары Семейде тұрдым. Құрдастарымның көпшілігі дүниемен ерте қоштасты. Біразы көзден айырылды.
Сутегі бомбасының сынағы өткеннен кейін қыркүйек айында Дегелең тауының маңайындағы, Мыржықтың маңындағы, Майлықараның басындағы бүгінгі Курчатов аталып жүрген жердегі атақты күйші Тәттімбеттің ауылындағы шаруашылықтардың 10 мыңдай тұрғыны (Шаншар, жалықбас, байбөрі руының кедей тармағы) Абай ауданының Абай, Бірлік, Жарма ауданының Скотовод, Михайловка, Белтерек совхоздарына көшірілді. Тұрғындар кемі төрт ғасыр қоныс еткен жерлерінен айырылғылары келмегенімен, осылай болды. Ата-бабалары мәңгілік тыныстаған мекен қайтсе де ыстық қой. Бірақ Кеңес өкіметі ондай қасиетті сезімдерді керек те қылған жоқ. Көшірді. Осы кезде Қоныстан, Калинин деген жердегі жалықбас руының кемпір-шалдары «Studebaker» машиналарының астына «Біздерді Қайнарға апарып ағайын-жұртпен қоштастырыңдар, әйтпесе бармаймыз», деп жатып алыпты. Жарты сөткеден кейін келісім беріп, қыркүйектің соңында (күні есімде жоқ) таңертеңгі сағат 11-де «Тоқа Тұмсығындағы жазыққа алып келіпті. Ол кезде машина, автобус жоқ. Мені әжем таңғы 6-да «Бөкетайым, тұр. Мені Тоқа Тұмсығына апар. Туыстарыммен қоштасып қалайын», деді. Біз ол жерге сағат 9-дан аса келдік. Жиналғандардың қарасы өте көп екен. Дегелеңнен «Studebaker» машиналары ағылып келіп жатыр. Бұл жазық алаң бейбіт заманда қайғылы алаңға айналды. Жылау, көрісу, қоштасу. Ақтабан шұбырындыда халықты қалмақтар қырса, дәл сол күні Дегелең жалықбастарын Кеңес өкіметінің жендеттері қырып жатқандай көрінді.
9-сыныпты бітірген кезім. Ішім өртеніп, жылағаным әлі көз алдымда. Кеңес өкіметі абыралылықтарға, соның ішінде, жалықбастарға соғыс ашқандай сезімде болдым. Осы көш Абыралының тұрғындарына Атом бомбасының қасіретімен қатар, туыстар бір-бірінен айырылған қасіретті де ала келді. Кейін, арада 40-50 жыл өткеннен кейін Алматыдан Семейге келдім. Таксиге отырдым. Жүргізуші жас бала екен. «Балам, қай жердің баласысың?» деп едім, «Аға, Жарма ауданының «Белтерек» совхозынанмын. Бірақ ата-бабамыз Абыралының Жалықбасы», деп жауап қайырды. «Кімнің баласысың?» деген сауалыма «Үсенбайдың», деді. «Туысқан екенсің. Қайролла деген ағаңды білесің бе?» дедім. «Аға, әкем ерте қайтыс болды. Ол заманда көлік қатынасы нашар еді ғой. Туыстармен қатынасымыз үзіліп қалды. Сіз айтып отырған ағаны білмеймін» деді. Мен мән-жайды түсіндіріп, басқа ағаларының телефон нөмірлерін бердім. Міне, осыдан кейін олардың туысқандық қатынастары жалғасыпты.
Бұл бір-ақ мысал. Сол көшкендердің көпшілігі атом, сутегі бомбалардың жарылысы кезінде сынақтың қақ ортасында болды. Тұрғындары көшіп кеткен кейбір мекендердің аттары да жоғалыпты. Жүздеген адамға атом бомбасының зардабын шеккендер ретінде көрсетілетін көмектер де берілмеді. Оған дүниежүзілік саяси картада сол зардап шеккендер тұрған елді мекен атауларының мүлде жоқ болып кетуі себеп болыпты. Зейнеткерлікке шыққандары да сондай азапты бастан өткізді. Жастары 30-40-қа жетпей қыршын кеткендер де аз емес. Олардың ұрпақтары бірін-бірі білмейді, танымайды. Сол заманда Мәскеудегі генералдардың басым көпшілігі шовинистік сезімде тәрбиеленгендер еді. Олар тарихтың не екенін түсінген жоқ. Қазақты төрт түлікке теңеді. Соның бір мысалы – мынау! Ел көлемінде өткен тоғызқұмалақ ойынының чемпионы, бір кездері «Білім және техника» журналының бас редакторы болған, бірнеше фильмдерді қазақшаға аударған, маған орыс тілінен сабақ берген, Ілияс Жансүгіровтің туған жиені Талапбек Сұлтанбековті институт бітірген соң 1953 жылы Қайнарға мұғалім етіп жіберіпті. Келісімен оны «военкоматқа» шақырып, Курчатовтағы генералдардың уақытша аудармашысы етіп қабылдайды. Сол ұстаз бірде: «Кезекті сынақ өткен соң тікұшақпен 4-5 генерал Дегелең тауының сай-сайын аралады. Мен бірге жүрмін. Әр сайда өртеніп жатқан түйе, жылқы, сиыр, қойлар кездесті. Бір сайдың үстінен өтіп бара жатып, шала-жансар жатқан шал мен баланы көрдік. Адам шошитын жағдай. Мал іздеп шыққандар болар деп түйдім. Сынақтың болатынын оларға ескертпеген ғой. Арамыздағы генералдардың бірі әлгі шал мен баланы көріп, телефонмен штабқа хабарласты. Ондай да байланыстары бар екен. Ана жақтан жауап саңқылдап тұр. Үлкен бастық болар, «Расстрелять» дегенін анық естідім. Көзімнен жас ытқып шықты. Қасымдағы бір генерал пистолетін суырып алып: «Прекрати истерику, скотина», деді. Амалсыз, ішімнен жылап, көз жасымды әрең тыйдым. «Осы оқиға туралы 50 жыл ешкімге айтпайсың», деп менен ант алды. Міне, елу жыл өтті. Бөке, саған ғана айтып отырмын», деп ағынан жарылды.
Айта берсе, Мәскеудің жасаған қорлықтарында шек жоқ. Осы жарылыстардан кейін қазақ халқы атом бомбасының сынағын тоқтату жөнінде бас көтере бастады. Абыралының аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары Болат Жүнісұлы Жәкішев (1939-1993 ж.) бастаған делегация 1986 жылы қаңтар-ақпан айларының бірінде бұрынғы Семей облысының атынан сол кездегі КСРО министрлер кеңесінің төрағасы Николай Иванович Рыжковтың қабылдауында болды. Мәселе біреу – атом бомбасының сынағын тоқтатып, Абыралыны қайта құру қажет! Мұны айтып отырған себебім, атом бомбасының сынағынан зардап шеккен талай елді мекен бар. Бірақ, соның арасында Абыралыдай зардап шеккені жоқ. Патша және Кеңес өкіметі тұсында осы Абыралы халықтың да, төрт түліктің де саны жағынан күллі қазақ даласындағы алдыңғы қатардағы болыс, кейін аудан болған еді. Оны таратпауға болды. Сол кездегі аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Әсенов пен аудандық атқару комитетінің төрағасы Хамза Байболатовтың аузынан былай деп естідім: «Ауданның 30 пайыз жер көлемін әскерилер алғанмен, 70 пайызы ол жерден алыс орналасқан еді. Абыралының өз тіршілігін жалғастыруына толық мүмкіндігі бар-тұғын. Алайда оның тарауына қазақтың рушылдығы себеп болды. Сол кездегі облыстық атқару комитетінің төрағасы, Баянауылдың азаматы Хасенов әсер етіпті. Оның туыстары 1937-1940 жылдары Абыралының бірінші хатшысынан бастап, көпшілік басқарушы орындарда (баянауылдықтар) болыпты. Сол туыстары кейін «халық жауы» ретінде сотталған көрінеді. Соны ұмытпаған Хасенов ауданды тараттырамын», деп ашық айтыпты. Шындығына келгенде, ол ағаларымыздың сотталуына абыралылықтардың еш қатысы болған жоқ. Қарқаралыдан келген Кайгородцев дегеннің ісі бұл. Ол баянауылдықтарды ғана емес, Абыралының 40-тан астам тұрғынының обалына қалған адам болатын. Біразын (арасында баянауылдықтар да бар) сол кездегі облыстық партия комитетінің бөлім бастығы Рахмет Жотабаев аға арнаулы комиссияны басқарған кезінде олардың заңсыз сотталғанын дәлелдеп, ақтап алды. Ал сотталып, қайтып келмеген, Сахалинде өлгендердің арасында менің әкем Нәсен де болды.
Ақыры, айтқанын істеп, Хасенов облыстық комитеттің бюросында Абыралы ауданын тараттырды. Оның шаруашылықтарын басқа жерге көшірмей, сол ауданның өзге жерлеріне орналастыру мүмкіндігі де болды. Ендігі күні бұл ауданның бұрынғы жерлерін өзіне қайтарып беріп, әлі де ауыл шаруашылығы шалқыған үлкен аудан жасау қажет-ақ. Келешекте солай болады деген сенім бар.
Атом бомбасының сынағын тоқтатуды абыралылықтар бастағаннан кейін Олжас Сүлейменов «Невада-Семей» деген қоғам құрды. 1987 жылы бұрынғы Семей облысына бірінші хатшы болып Кешірім Бозтаев келді. Олар жалғаған күрестер туралы Бозтаевтың кітабындағы деректерге де тоқталған жөн болар.
Дегелең тауының астында үлкен лаборатория-қала салынған. Сол заманның үздік құрал-аспаптарымен, су жаңа жабдықтарымен қамтамасыз етілген. Осы арқылы жарылыс кезінде секундына 500 мың кадр суретке түсіріліпті. Сол суреттерде жарылыс кезі айқын көрінеді. Мәселен, сутегі бомбасы сыналады деп, біздердің басқа жаққа көшірілген кезімізде Семей аэродромынан ауыр бомба тастайтын ұшақ ұшып шығады. Оның соңынан қорғаушы ұшақтар да ұшады. Жерде бұйрық беретін пультте офицер отыр. Самолеттен белгі келіп, бомбаның жарылуына 3 минут қалған сәт. 16 шақырым биіктіктен бомба жерге қарай құлдилады. Сол кезде экранды аппақ бұлт жауып кетті. Бірер секунд өткеннен кейін диаметрі 16 шақырымға жететін қап-қара саңырауқұлақ сияқты бұлт пайда бола бастады. Жерде оның екпіндете шыққан жойқын толқыны от болып жанып, жолдағыны көзді ашып жұмғанша жоқ қылып барады. Диктор: «Орталықтан 9 шақырым жердегі кірпіш үйлердің талқаны шықты. Жоғарғы қабаттағы қойлар өлді, бірінші қабаттағылары жарақаттанды. Сегіз шақырым жердегі малдар өлді, күйіп қалды. Далада самолеттер жанып жатыр», деп айғайлап тұр.
Жеті шақырым жердегі өндіріс ғимараттары да талқандалды. Алты тұрғын үй үгітіліп, үйіндіге айналды. Салмағы ондаған тоннаны құрайтын 5 танкті сырт жаққа лақтырып жіберді. Тастан қаланған 4 үш қабатты үйдің бөлшек-бөлшегі бір шақырым жерге жетті. Жарылыс эпицентріне таяу аудандағы өзгерістер: «Жердің беті қақ айырылып, топырақ та орнынан жылжыған. Маңайындағылардың барлығы жойылған. Тоннельдер қираған. Метро тәрізділері аман. Бұл жердегі төрт түлікке көп зияны тимеген. 3 шақырым жердегі темірбетонды үйлер бүлінбеген. Эпицентрден 19 шақырым жердегі макет қала толығымен талқандалған. Баспалдақтары жоғарыға байлап қойғандай, асылып жатыр».
Сынақ жасалған кезде толқынның жолында болған 120-220 шақырым жерлердегі осы көріністер туралы фильмді Кешірім Бозтаев үш рет көріпті. Ел қоныстанған жерлерде үйлердің терезелері сынып, шатырларын ұшырып әкетіпті. Полигонның зиянды екендігін, оны қалай да жабу қажеттігін тұңғыш көтерген абыралылықтарды ең бірінші болып қолдаған – 1987 жылы бұрынғы Семей облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болып сайланған Кешірім Бозтаев болатын. Онымен таласушылар да бар. Тіпті, «Ол ешқандай мәселе көтере алған жоқ» деп әр жерде жариялаушылар да табылды. Бірақ, өмірден осы күрестің кесірінен ерте кеткен К.Бозтаевтың орыс тілінде жазылған «Семипалатинский полигон» атты кітабында көрсетілген деректерді өтірік деп айта алмаймыз. Енді соған көшейік.
1987 жылы ақпан айында екі рет сынақ жүргізілгеннен кейін К.Бозтаев Семей облыстық партия комитетінің бюросында КОКП ОК-не шифрлы телеграмма дайындайды. Сол кездегі Қазақстан Министрлер кеңесінің төрағасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевпен келісіп, шифрлы телеграмманы М.Горбачевтің атына жіберіпті. Онда:
«КОКП ОК Семейдің маңайындағы ядролық полигонындағы сынақ туралы.
Семей облыстық партия комитеті мынаны хабарлайды. 1949 жылдан бері 340 мың халқы бар Семей қаласына таяу жерде ядролық сынақ жасалуда. Алғашқыда жер бетінде, ал 1963 жылдан бастап жердің астында сынақ жұмыстары жүргізілуде. Қазір 40 жыл өткеннен кейін жағдай өзгерді. Бұл өңірде халықтың саны 3 есе артты. Малдың саны бірнеше рет көбейді. Осыған қарамай жылына 12-14 рет сынақ жүргізілуде. Оның халық шаруашылығына зияны молынан. Әсіресе, халықты қамтамасыз етіп отырған ішетін су құдықтары жабылып қалуда. Тұрғын үйлер құлап, қауіпті жағдайлар туғызуда. Жердің көпшілігі жарылған. Ол жерлерден сыртқа газ шығуда. 1987 жылы Семей арқылы сағатына 350-450 микрорентген газ жер астынан шыққан. 12 ақпаннан кейін полигонның сыртындағы елді жерлерде радиацияның мөлшері сағатына 4 000 рентгенге жеткен. Желдің бағыты радиацияны Семей қаласынан басқа да жерлерге, Семей-21 мен Шағанға да жеткізді.
Осындай қауіпті жағдайлардан кейін Семей полигоны маңайындағы халық үлкен наразылық танытуда. Сол себепті Семей облыстық партия комитеті КОКП ОК-нен сынақты уақытша тоқтатуды, болмаса сынақ санын азайтуды сұрайды», деп жазылған.
Міне, бұл көп жылдар азап шегіп келе жатқан дала халқының талабы болатын. Көп кешікпей Олжас Сүлейменов «Невада-Семей» қозғалысын басқарды. Бұл қозғалыс Семей полигонындағы сынақтарды тоқтату керек деген ұран көтерді. Осы тұста Кешірім Бозтаевтың мына жазғанын қаз-қалпында бере кетейін:
«Эта телеграмма прозвучала тугим набатным звоном беды и тревоги, это был голос пострадавщей степи. А вскоре раздался призыв Олжаса Сулейменова к организованному движению за прекращение ядерных испытаний на Семипалатинском полигоне. Я имею в виду известное выступление поэта 28 февраля (1987 г.) по Казахскому телевидению. Жизнь всегда находит исполнителей своей миротворческой природы. Одним из них посчастливилось стать мне».
К.Бозтаевтың Кремльге Облыстық партия комитетінің бюросы атынан жіберген тұңғыш ресми құжат еді бұл. Желтоқсан қозғалысының алауы сөнбеген, Мәскеудің жүйкесі жұқарып тұрған кезде осындай шешімге тек қана ердің ері ғана бел байлай алды. Сол ер – Кешірім болды. Оның еңбегін жоққа шығарып «Ол кезде Обком ондай қадамға бара алмайды. Ол өтірік» деген де сөздерді естігенбіз. Ондай кеуде батыр адамдарға жараспайды.
Екі күннен кейін К.Бозтаевқа сол кездегі Қазақстан компартиясының бірінші хатшысы Г.Колбин қоңырау шалып, былай депті: «Ваша телеграмма попала к Михаилу Сергеевичу. У Горбачева состоялся разговор с Министром обороны Д.Т.Язевым, который заявил, что К.Бозтаев нагнетает обстановку, полигон чистый – нет оснований для беспокойства». Осы күннен бастап К.Бозтаевқа бейресми шабуылдар басталыпты. К.Бозтаевқа сол кездегі Курчатов қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы Сафронов, қалалық атқару комитетінің төрағасы Чайковский былай депті: «Әскери өндіріс кешенінің кабинетінде: «Бозтаев генералдарға шабуыл жасаған тұңғыш адам, ол өте қауіпті адам».
Мәскеуге телеграмма 1987 жылы 20 ақпанда жіберілген еді. Ол тұста К.Бозтаев облыстағы бірінші хатшылыққа келгеніне небәрі он шақты күн ғана болған-тын. 28 ақпанда Мемлекеттік комиссия келеді. Оның құрамында КСРО Министрлер кеңесінің жанындағы әскери өндіріс кешені комиссиясы төрағасының орынбасары – комиссияның төрағасы В.Букатов, Атом энергетикасы және өндірісі министрінің орынбасары, ядролық қаруды жасау мен оны сынайтын істерді басқарушы В.Михайлов, КСРО Қорғаныс министрлігінің 12-ші бас басқармасының бастығы, ядролық қаруды жасау және оны сынау жұмыстарын басқарушы, генерал-полковник В.Герасимов, КСРО Мемлекеттік табиғат комитеті төрағасының орынбасары А.Дадаян, КОКП ОК-нің Қорғаныс өндірісі бөлімінің жауапты қызметкері В.Стрехнин, КСРО Денсаулық сақтау министрінің 3-ші бас басқармасының бастығы, КСРО Денсаулық сақтау министрлігінің жабық мекемелерін басқарушы Е.Шульженко, КСРО Медицина ғылымы академиясының академигі Л.Булгаков болды.
Бұл – полигон пайда болғаннан бері бірінші рет құрылған комиссия еді. Комиссия мүшелері полигонда екі күн жұмыс істеді. Оларды ұжымдарға апарып, халықпен кездесулер ұйымдастырылды. Кейін наурыз айында облыстық партия комитетінің бюросында комиссия мүшелерінің қатынасуымен Бюро өтеді. Сондағы сөйлегендердің сөздерінің стенограммада жазылғанынан үзінді келтірейік:
– К.Бозтаев: «Семей облысы «Б» категориясына кірмеген. Жеңілдік немесе зиянды жағдайларды болдырмауға қатысты жағдайлар жасалған жоқ. 40 жыл бойы болмады. Енді бәле пайда болғаннан кейін естеріңе түсті. Газ Шағанда сыртқа шығып кетті. Оған кім жауап береді?».
– Б.Гусев: «13 ақпанда Семей-Шаған бағытында бір сағаттай суретке түсіру жұмысы жүргізілді. Сол кезде Шағанға дейінгі 40 шақырым жерде сағатына дозаның мөлшері 500-600-ден 2 000-ға дейін жетті».
– В.Бутаков: «Комиссияның шешімі бойынша бұл заңды мөлшердің 3 пайызы ғана болды».
– К.Бозтаев: «Семей облысы сіз айтып отырған зонаға жатпайды».
– В.Михайлов: «Мен Невадада болдым. Сынақты бірге өткіздік. Олар бұл қаруды әрі қарай жетілдіруді қызу жүргізіп жатыр. Ал біз болсақ біресе мораторий жариялап, полигонның үнін өшіруді немесе сынақты тіпті тоқтатуды ұсынамыз. Ал Америка ядролық қаруын әрі қарай сынауда. Полигонды жапсақ – америкалықтар жаппайды», дей келіп, газды сыртқа шығармауға қатысты жасалып жатқан жұмыстарға тоқталды. Бірақ газдың бәрібір бір жерден тесіп шығатынын айтып, оның зияны жоқ деді.
– А.Еременко: «Әңгіме мені қанағаттандырмады. Комиссия мүшелері өздерін қорғауда. Сіз өз адамдарыңыздан сұраңыздар. Неге олар нұсқауларыңызға сілтейді? Жылына12-14 рет сынақ жүргізудің өзі-ақ айтып тұрған жоқ па? 12 ақпанда 14 апатты жағдай орын алды. Жылу орындары істен шықты. Канал құбырлары залалданды. Құдықтар жабылып қалуда. Адамдарға да, жерге де демалыс беру керек. Полигонды жауып, сынақ алаңын басқа жерге ауыстыру қажет».
– К.Бозтаев: «Полигонды жабу туралы бағытымыз өзгермейді. Бұл біздің соңғы талабымыз. 40 жыл бойы адамдардың денсаулығына тиген зиянды қалпына келтіру үшін ешкімге ешқандай көмек көрсетілген емес. Осы мәселелерді КОКП ОК-нің алдына қойып, шешу керек».
Комиссия ешқандай шешім қабылдаған жоқ. Тек қана сынақтың санын азайтуды белгіледі. Полигонды жабу үшін күрес әлі де 2,5 жыл жүрді.
1989 жылы 21 сәуірде 50 килотоннадай қуаты бар ядролық сынақ жасалды. Ол біздің халықтың қарсылығына берген жауаптары болатын. Қыркүйек айында КОКП ОК қаулы дайындап, Семей обкомының ұсынысын қабылдамай, жылына 14-18 рет сынақ жүргізіп, полигонды жабу, сынақты тоқтатуды 1995 жылы 1 қаңтарға белгілепті. Соны естіген соң К.Бозтаев тағы да бюро шақырып, М.Горбачевтің атына тағы да хат дайындап, полигон туралы толық деректерді келтіреді. Енді бұл жерді жабуды Семей облысы ғана емес, ШҚО, Қарағанды, Павлодар облыстары, Алматы қаласы, РСФСР-дың Алтай өлкесінің қалалары талап ететінін жеткізді. Сонымен қатар халықтың 40 жыл бойы көрген зиянының орнын толтыру үшін өтемақыны толығымен төлеуді жаңадан қабылданғалы жатқан КОКП-ның қаулысында нақты көрсетуді талап етті. «28 қыркүйекте М.Горбачев бұл мәселені Зайков, Язов, Баклановқа қайтадан қарап шығуды тапсырды. Зайков полигондағы сынақты 1993 жылы 1 қаңтарда тоқтатуға келісіп, «Одан бері болмайды. Біз Америкадан көп қалып қойдық», деді. Мен оған келісім бермедім. Полигонды тез арада жабу керек дедім», дейді Кешірім Бозтаев.
Полигонның жабылуы Курчатов қаласында қызмет атқарып жүргендерге пайдалы емес еді. Олар қаланың халқына, обкомға, әсіресе К.Бозтаевқа, оны қолдаушы О.Сүлейменовке қарсы КОКП ОК-не хат жіберіп, полигонды жабуға қарсылықтарын білдірді. Толып жатқан шабуылдар туралы Бозтаев былай депті:
«Объектом нападения со стороны ВПК, жителей Курчатова стали Олжас Сулейменов и Я. Но Олжас Омарович творческий работник, личность свободная, к тому же в силу того, что живет в Алма-Ате или в Москве, несколько отстранен от ставших ежедневными стрессовых ситуаций.
Мне же было труднее приходилось принимать на себя бурю нападок, которое надо было выдерживать или отражать...».
Полигонды жабуға үлкен көмек көрсеткен академик, атом бомбасы саласының маманы Мелихов болды. Ол – дүниежүзі мойындаған ғалым. Полигонға екі рет келіп, маңайындағы халықпен кездесіп, сынақты тоқтатудың қажеттілігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп, М.Горбачевке хат жазып полигонды жабудың маңыздылығын мойындаған.
Сонымен 1989 жылға жоспарланған сынақтар саны 18-ден 7-ге дейін азайды. Табанды күрестің жемісі – осы! Мәскеуде комиссия құрылып, әскери қолбасшылар: «Полигонды жабуды шығарып жүрген мынау адам», деп К.Бозтаевты сұқ саусағымен көрсетіп, «Бұл сауатсыздық. Мемлекетке жасалып отырған қастандық», дегенге дейін барған. КОКП-ның қаулысын дайындайтын комиссияға қатысқан В.Малининге (Семей обкомының өкілі) былай депті: «Вы ничего не понимаете, ваши требования не имеют под собой оснований. Они направлены на подрыв оборонной мощи страны. Вам вообще не положено вникать в наши дела. Мы должны золотыми буквами начертать создателей ядерного оружия. И выразительно тыкнул на меня пальцем закончил (генерал-полковник Герасимов) словами... черными имена его похоронников. Признаться я почувствовал себя очень неуютно. Но еще более яростные нападки следовали в адрес К.Бозтаева. Они говорили: «Откуда взялся этот самозванец, забросали нас письмами, протестами».
Осыдан кейін Мәскеудің газет-журналдары, телеарналары К.Бозтаевты жамандаған «Полигонды жабу: «Отанды сатқан», деген сыңайдағы мақалаларын бүрге, қандалалар сияқты құрттай қайнатты.
Ақырында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев полигонды жабу туралы Жарлыққа қол қойды.
Сынақтың халыққа зиянын зерттеп жүрген жас ғалым Балмаханов бастаған экспедицияның 1958 жылы дайындаған мынадай деректері бар:
«Экспедиция выявила ранее неизвестный своеобразный: комплекс патологических симптомов, который характеризовался астеническим состоянием, анемией, лекопенией, лимфоцитозами и лимфопециями, нарушениями кожи и другими специфическими заболеваниями. Новый сиптомокомплекс был оценон как результат острого и хронического лучевого воздействия в реальных условиях ядерных взрывов. Эти симптомы фиксировались у 50-60 процентов обследованного населения. Новая для региона болезнь была названа «Синдром Кайнара» – по имени села Кайнар, где оказались найбольшее число таких пострадавших. Это была лучевая болезнь».
Кешірім Бозтаевтың кітабы туралы ел басшылары, атақты партия қызметкерлерінің көпшілігі білмеуі мүмкін. Ол замандағы адамдардың 90 пайызы о дүниелік болып кетті. Оның үстіне, Кеңес үкіметі кезінде де, одан кейінгі 30 жылдың мұғдарында да батыр Кешірім Бозтаевты ешкімнің еске алғылары келмеді. Елге кеңінен танымал кейбір қайраткерлер оның атын шығарса, өздерінің есімдері көмескіленіп қалатындай көреді.
Айналайындар! Бұл тажалға қарсы күресті Кеңес өкіметі заманында қорқып, ешкім бастай алмады. Оны бастаған Кешірім Бозтаев екенін Семейде әркім біледі әрі айтады да. Ол өз қызмет бабына зиян келетінін біле тұра, осындай ерлікке барып, (Семей облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы болып келгеніне 10-12-ақ күн болғанына қарамастан) жұмысын осы күрестен бастады. «Өзі жоқтың көзі жоқ» демей, оның есімін енді ел көлемінде мақтаныш көруіміз керек. Семей қаласында оған арнап ескерткіш орнатылса да дұрыс болар еді.
Мен осы сынақтардың әсерінен сыныптас достардың 95 пайызынан 40-60 жыл бұрын айырылып қалдым. Оларды қолдан жасалған тажал алып кетті.
Алла соғыстың бетін аулақ қылсын! Бола қалған жағдайда атом бомбасы да көмектеспейді. Полигонның жер астында бірнеше қала, тоннель, метро бар депті К.Бозтаев. Оны біздер толығымен білуіміз керек. Әскерилердің қарамағындағы жерлерді халыққа қайтарып, Абыралы ауданын қайтадан қалпына келтіру қажет. Ол мал шаруашылығы дамитын келешегі зор аудан орталығы бола алады. Мемлекеттің есебінен шаруашылықтар ашса, қаладағы жұмыссыздар туған өлкелеріне қайтып оралар еді. Бас-аяғы 4-5 жылдан кейін сол аудан мемлекеттен ештеңе алмай-ақ өзін-өзі асырай алады. Керісінше, көл-көсір пайдасын да береді.
Дүние жүзін жайпап жатқан індетке ие бола алмай жатқан кезде көтеріп отырған мәселелерінің ешбір қисыны жоқ» дерсіздер. Ал мен коронавирусты Семей полигонынан зардап шеккен аудандардың, соның ішінде абыралылықтардың қасіретінен артық қорқыныш деп санамаймын. Сынақ өткеннен кейін ертеңінен бастап туберкулезбен (ол кезде емі жоқ болатын) екінің бірі ауырды. Ракқа әр 3-4 адамның бірі шалдығып жатты. «Көп иттің» бірі – бронхитпен ауырды тұрғындар. Мен осы «итпен» ауырғаныма 67 жылдың жүзі болды. Балмаханов көрсеткен аурулардың салдарынан Семей, Қарағанды, Павлодар, Шығыс Қазақстан және басқа облыстарда бірнеше мыңдаған адам өмірімен қоштасты. Ауданда болмаған жағдай тіркеліп, күніне 15-20 адам өліп жатты. Ешкім оны есептеген жоқ. Әлі де жылына мыңдаған адам сол сынақтардың кесірінен қырылып жатыр десек, өтірік емес. Бірақ ешқандай есеп жүргізілмейді. Қазіргі пневмонияңыз да сол кезде пайда болды (бұл жаңа ауру емес).
Сондықтан мен көтеріп отырған мәселе пандемиядан бір мысқал кем емес.
Болатбек НӘСЕНОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор
