Ата Заңымыздың тарихы көпшілкке мәлім. 1995 жылы жалпыхалықтық реферерендум нәтижесінде қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтпай келеді. Бү­гінде біз Конституцияға сүйе­­не отырып заңдарды қа­был­дауға, заңнамалық базалар­­ды жетілдіруге, еркін демокра­тия­лық мемлекет жолында қо­ғамды дамытуға болатынын анық айта аламыз.

Кез келген құқықтық актіні қабылдаудан бұрын, оны құ­растыру, шарықтау шегіне жет­кізіп дайындау үлкен білім мен талдауды қажет етеді. Ал Конституцияны құраушы­лар­ға бұл талаптар мен жауапкер­шіліктің ауыр жүгі еселеп артса керек. Жыл сайын Конституция мерекесінде басты құжаттың әлеуеті, үстемдігі және тарихы ғана аталып өтіледі. Ел тағды­рын жазумен пара-пар іске атсалысқандардың есімі көп жағдайда назардан тыс қалып жатады. Әрине жанкешті еңбекке араласқандардың еңбегі мен есімі келешекке мәлім болғаны абзал. Ел Ата Заңның ең басты авторы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев болса, уақыт талабы­на сай жаңа Конституция қабылдау қажеттігі туындаған кезде Ел­басы бұл жауапты іске Бауыр­жан Мұхамеджанов, Игорь Рогов, Анатолий Котов, Ғай­рат Сапарғалиев, Майдан Сү­лей­менов, Владимир Ким, Еркеш Нұрпейісов, Нағаш­бай Шайкенов секілді белгі­лі ға­лымдар мен саясат қайрат­кер­лерін шақырған. Олар Елба­сыға әрі көмекші, әрі сарапшы бола тұра халық идеясын Кон­ституция негізіне берік қалады.

Осыдан кейін, 1995 жылғы Конституция Қазақстанның тә­уелсіздігін түпкілікті рәсімдеді. Мемлекет пен азаматтық қоғам институттарының қалыптасуы мен нығаюына берік негіз болды, адамның құқықтары мен бостандықтарының сенімді қор­ғалуына кепілдік берді, елдің эко­номикалық, әлеуметтік жә­не мәдени әлеуетінің барлық адам­дардың игілігі үшін қар­қынды дамуына жағдайлар жасады.

Конституция нормаларының негізінде мемлекеттік басқарудың барлық институттары құрылды, кәсіби екі палаталы Парламент тиімді қызметін бастап, Үкімет басқаратын атқарушы органдар жаңа қағидаттарға сәйкес жұмыс істейтін болды. Адам құқықтарын сенімді қорғауға мүмкіндік беретін тәуелсіз сот жүйесі құрылды.

Жаңа Конституцияның ар­қасында Қазақстан пост­ке­ңестік экономикадан мұра болып қалған: инфля­ция, жұмысы тоқтаған кәсіпорын­дар және тауарлардың то­лық жетіспеушілігін оңай еңсеріп, әлемдегі серпінді эконо­микалардың біріне айналған қуатты мемлекет құра алды.

Еліміз тәуелсіздік алған күн­нен бастап, саяси, әлеумет­тік және экономикалық салалар­дағы өзгерістермен қатар, қазір­гі заманғы сот жүйесін қалып­тастыруға мүмкіндік берді.

1995 жылғы Конституция сот билігін мемлекеттік биліктің дербес тармағы ретінде жүзеге асырудың негіздерін реттеді. Азаматтар мен ұйымдардың құ­қықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Конституция мен заңдардың орындалуын қамтамасыз етуге, судьялардың құқықтық мәртебесі мен сот жүйесін нығайтуға, әділет­тілік принциптерінің орындалуына ықпал етті.

Қазір де барлық реформалар мен жаңашылдықтар Ата Заң­нан бастау алып, тек соған ғана сүйене отырып жүргізіледі. Соңғы жылдарда сот жүйесінде жүргізілген жаңа өзгерістер осы сөзімізді айғақтайды.

Өткен онжылдықта бірнеше материалдық және процестік заңдар жаңартылды, оның ішінде 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап жаңа Қылмыстық, Қылмыстық процестік кодекстері және Әкім­шілік құқық бұзушылық тура­лы кодексі, 2016 жылғы 1 қаң­тардан бастап Азаматтық процес­тік кодексі жаңа редакцияда қабылданды.

Ұлт жоспарын іске асыру барысында азаматтардың сот тө­релігіне қол жетімділігін же­ңіл­дету үшін сот инстанция­ларының саны үш сатыға оң­тай­ландырылды, елордада және Жоғарғы сотта инвести­ция­лық дау­­ларды қарайтын ма­ман­дан­­ды­рылған сот құрамда­ры құ­рылды. Жоғарғы соттың жанынан Сот төрелігі академиясы өз жұмысын бастады, онда қыз­мет­тегі судьялардың жүйелі түрде біліктілігін арттыруды қам­­та­ма­сыз етеді, барлық сот про­цес­тері­нің дыбыс-бейне жазбасы енгі­зілді.

Бұдан кейін Жоғарғы соттың «Сот жүйесінің 7 түйіні» атты ірі жобасы іске қосылып, оның аясында «Мінсіз судья», «Үлгілі сот процесі», «Әділ процесс», «Сапалы нәтиже», «Смарт-сот», «Коммуникациялық стратегия», «Татуласу: сотқа дейін, сотта» жобалары сәтті жалғасын тапты.

Қазіргі таңда халық игілігі үшін сот жүйесімен 22 заң жо­басы жасалды, оның 11-і қабыл­данды, алтауы Парламент қа­рауында, бесеуі мемлекеттік ор­гандарда мақұлдану сатысында. Қабылданған заңдар жаңа судья­ларды іріктеу процесін түбе­гейлі өзгертті, қызметтегі судья­ларды бағалаудың жаңа жүйе­сін енгізді, сот тәуелсіздігін жо­ғарылату үшін соттың өзін-өзі бас­қару органдары қайта құ­рыл­ды, барлық судьяларға сот жүйесінің маңызды мәселелерін шешуге қатысуға мүмкіндік бе­рілді, облыстық соттардың сот алқалары төрағаларының кон­курс­тық іріктеуі енгізілді, сот төр­ағаларының өкілеттіктері екі мерзімге дейін шектелді.

Бірнеше ай бұрын Азаматтық процестік кодекске өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп судьяның процестегі белсенділігі артты, татуласу институттарын қолдану аясы кеңейтілді. Қа­­рапайым азаматтарды мем­ле­кеттік органдардың үстем­дігінен қорғау мақсатында Әкім­шілік процестік – рәсімдік кодекс қа­былданды.

«Болмысын құқықпен айшық­таған, өмірін тәртіппен өргізген ел азбайды», деген дана сөз бар. Ата Заң аясында атқарылып жатқан заңнамалық өзгерістер тек ел игілігін көздейтіні сөзсіз. Конституция тек құқық норма­лардың жиынтығы ғана емес, елдің ынтымағы мен бірлігін, тұрақтылығы мен келісімінің кепіліне айналды.

Биыл әлем елдері үшін оңайға соқпағаны анық. Қазақстанда дүниежүзілік ахуалдан тыс қалған жоқ. Жер жаһанды жаулаған індет адамзат өмірін едәуір өзгертті. Бұрын-соңды ел аумағында болмаған төтенше жағдай, карантин режімдері енгі­зілгенін көрдік. Мұның барлығы Консти­­туция талаптарына сай қа­таң сәйкестікте жүзеге асырылды.

Алдағы күніміз жарқын болуы үшін біздің барлық күш-жігеріміз Ата Заңның жоғары заң күшін және тікелей қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс. Алдымызда тұрған бас­ты мін­дет – Конституция бойын­ша толыққанды өмір сүру. Мем­лекеттік органдар және аза­мат­тар Негізгі Заңға тиімді жұ­мыс істейтін құқықтық құжат ре­тінде қарауы қажет. Бұл үшін консти­туциялық дүниетанымды дамытып отыру керек.

Биыл Ата Заңымыздың 25 жылдығын атап өтудеміз. Осы кезең ішінде еліміздің басты заңы жасампаздық пен ілге­рілеудің биігіне жеткізді. Кон­сти­туция мерекесі судьялар қа­уым­дастығында кәсіби мереке ретінде аталатын бейресми салт қалыптасқан. Өйткені Консти­туция әрбір судьяның жұ­­мыс үстелінің төрінен табылатын бас­ты құрал. Сол арқылы адам тағ­дыры әділет таразысына түседі.

Ата Заң азаматтарымыздың мүддесіне қызмет етіп, елімізді одан әрі дамытуға септігін тигізе беретініне кәміл сенемін. Бар­лық қазақстандықтарға, әріптестеріме зор денсаулық, бақ-береке және мол табыс тілеймін!

Бауыржан ЖҰМАҒҰЛОВ,

Атырау облыстық сотының төрағасы