Косово мен Сербия татуласуға бет бұрды

Вашингтонда өткен келіссөз­дерге Д.Трамптан бөлек Сербия президенті Александр Вучич пен Косовоның премьер-министрі Авдулла Хоти қатысты. Жиын барысында екі ел арасындағы қордаланған көптеген мәселелер талқыланып, шешімін тапты.

Біріншіден, Сербия мен Косово эко­номикалық қарым-қа­ты­нас­ты нығайтуға келісті. Деген­мен А.Вучич экономика­лық байланысты жақсар­ту екі ел арасындағы саяси дүр­дараз­дықтың жойылғанын білдір­мейтінін атап өтті. Оқырманға мәселе түсінікті болуы үшін осы жерде сәл шегініс жасасақ. Кезінде Косово да, Сербия да Югославия федерациясының құрамында болған еді. Косово ол кезде Сербияның құра­мындағы автономиялық аймақ мәртебесіне ие-тұғын.

Өткен ғасырдың 90-шы жылдары өңірде қақтығыс туындап, Югославия федерациясы тарады. Осылайша Балқан түбегі түрлі қақтығыстың ошағына айналып, аймақтағы саяси жағ­дайлар сан мәрте құбылды. Осы­ндай кезеңде Сербия би­лі­гі Косовоны өз аумағы деп мә­лім­­деген-ді. Бірақ Косовода негі­зінен мұсылман албандар тұра­тындықтан, сербтермен арадағы ұлт­аралық  жағдай шиеленісе түсті. Ақырында қақтығысқа ха­лықаралық қоғамдастық араласып,  Косовоға НАТО әскерін кіргізді. БҰҰ-ның бітімгершілік миссиясы әлі күнге дейін осы өңірде қызмет етеді.

Косово 1999 жылдан Сербия­ға бағынудан бас тартса, 2008 жылы тәуелсіздігін жариялады. Оны БҰҰ-ға мүше 192 елдің 112-сі тәуелсіз ел деп таныса, 69 ел ресми түрде мойындаған жоқ. Олардың қатарында Сербия да бар. Рас, кейіннен 15 мемлекет өз пікірін өзгертті. Міне, Косово егемендігін жариялағанымен әлі күнге шешімін таппаған түйт­кілдер жетерлік. Соның бірі – Сербиямен арадағы қарым-қатынас.

Ақ үйде өткен келіссөздердің маңызы да осында. Бұған дейін Балқан түбегінде көрші жатқан екі елдің арасын жалғайтын бірде-бір авто жол не темір жол жоқ болатын. Келісімге сәйкес, ендігі жерде аталған мәселенің шешімі табылмақ. Сондай-ақ Косово Балқан түбегі елдерінің арасындағы визасыз аймаққа енбек. Қазіргі таңда бұл бастамаға Сербия, Албания және Солтүстік Македония қол қойған. Алдағы уақытта келісімге қатысушы мемлекеттер Еуропалық одаққа енуді көздейді.

Екіншіден, Приштина бір жылға дейін халықаралық ұйым­дарға кіруге өтініш бермеу­ге міндеттеме алды. Ал Белград билігі осы мерзім аралығында басқа мемлекеттердің Косово тәуелсіздігін тануына кедергі келтірмеуі тиіс.

Сонымен қатар мәмілеге келген ресми Белград пен Приштина билігі АҚШ-тың бірқатар «өтінішін» орындамақ. Атап айтсақ, Huawei компаниясы ұсынатын 5G технологиясын пайдаланбау, «Хезболланы» террористік ұйым деп тану және сексуалды азшылықты қылмыстық қудалау туралы заңнан бас тарту.

Үшіншіден, келісім аясында Сербия тарапы Тель-Авив­тегі елшілігін Иерусалимге көшір­мек. Косово да аталған шаһарда дипломатиялық миссиясын ашу­ға келісті. Мұның есесіне Изра­иль тарапы Косовоның тәуелсіздігін мойындайды.

Балқан түбегіндегі екі елдің Иерусалимнен елшілік ашуы Израиль үшін жеңіспен тең. Бұған дейін АҚШ тарапы өз елшілігін осы қалаға ауыстырып, халықаралық қоғамдастықтың сынына ұшыраған еді. Өйткені БҰҰ Иерусалимді Палестина мен Израильге тең дәрежеде тиесілі деп есептейді. Ал Ақ үйдің сол әрекеті бұған қарсы келгенді білдіреді. Сондай-ақ БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қарарына да сай келмейді.

Осы оқиғадан кейін пікір білдірген Израиль премьер-министрі Биньямин Нетаньяху Сербия дипломатиялық миссиясын Иерусалимге көшірген алғашқы еуропалық мемлекет деп мәлімдеді. Екі елдің елші­ліктері келер жылғы шілдеге дейін қоныс аудармақ.

«Досым, Сербия президентін Иерусалимді Израильдің астанасы деп танып, елшілігін сонда көшіру жөніндегі шешімі­не алғыс айтқым келеді. Сон­дай-ақ осы жетістікке қол жеткізуге атсалысқан досым президент Трампқа да рахмет», деді Б.Нетаньяху.

Палестина басшылары Ақ үйдің мәлімдемесіне ренжулі. Олар­дың пайымдауынша, бұл қа­дам арқылы Д.Трамп Палес­тинаны пайдаланып, халық алдында абырой жинап, алдағы президенттік сайлауда жеңіске жетуді көздейді.

«Палестина президент Трампт­ың сайлауалды науқа­ны­ның құрбанына айналды. Оның командасы кез келген қадамға дайын. Оны қайта сайлау үшін әлемге кесірін тигізетін әрекетке барады. Бұл Бірік­кен Араб Әмірліктері мен Из­раиль арасындағы келісім секілді Таяу Шығыс үшін жасалма­ған», деп жазды «Палестинаны азат ету ұйымының» басшысы Саеб Эрекат туиттердегі парақ­шасында.

Палестиналықтардың рен­жуі­нің жөні бар. Біріншіден, Ие­руса­лим­нің мәртебесі түпкі­лік­­ті шешілген жоқ. БҰҰ да, Еуро­палық одақ та шаһар­ды бөлісуді еврейлер мен палести­на­­лық­тар өзара шешуі тиіс деп есеп­тейді. Ал оған дейін еш мем­лекеттің онда елшілік ашуға құқы жоқ.

Әйтсе де, АҚШ президенті Дональд Трамп 2017 жылы Вашингтон екіге бөлінген Иерусалимді Израиль астанасы деп танитынын және АҚШ елшілігін Тель-Авивтен осы қалаға көшіретінін жария­лаған. Бір жылдан кейін Ақ үй билігі өз мақсатына жетіп, дип­ломатиялық миссиясы Иеру­салимге қоныс аударды.

Екіншіден, таяуда ғана Израиль мен Біріккен Араб Әмір­ліктері дипломатиялық қарым-қатынас орнатуға келіс­кен-ді. Бұл келіссөздерге де ресми Ва­шингтон ұйытқы болды. БАӘ – Израильмен дипломатиялық келісім жасасқан араб әлеміндегі үшінші мемлекет. Палестина би­лігі Әмірліктердің бұл қада­мын сатқындыққа теңегені есімізде.

«Хамас» ұйымы Израиль мен БАӘ келісімін қолдамайтынын, бұл қадам Палестина халқы­ның мүддесіне сай келмейтінін жеткізді. «Бұл келісім Палестина мәселесін мүлдем шешпейді, керісінше сионистерге қолайлы. Бұл келісім Израильдің басып алуын жалғастыра беруін және Палестина халқының құқығын мойындамауын, тіпті біздің елі­мізге қастандық жасай беруін жалғастыруға әсер етеді», деген еді «Хамас» өкілі.

Үшіншіден, таяуда Из­раиль Иордан өзенінің батыс жаға­лауын аннексия жасау жөніндегі жоспарын жариялаған. Аннек­сия ел тізгінін биылғы сайлауда әрең қолына ұстаған Беньямин Нетаньяхудың басты «көзірі».

Израиль Иордан өзенінің батыс жағалауын 1967 жылғы «Алты күндік соғыста» басып алған. Содан бері мұн­да ев­рейлердің қонысын қалыптастыру  әрекеті белсенді жүр­гізіліп келеді. Қазір аймақ­тағы 140 елді мекенде 400 мың­ға жуық еврей өмір сүреді. Ал мұнда нәпақасын айырып жүрген арабтардың саны 2 миллионнан асады. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі де, БҰҰ да еврейлердің қонысын заңсыз деп санайды. Сондықтан «Батыс жағалау» мәселесі әлі күнге дейін түбе­гейлі  шешілген жоқ.

Дональд Трамптың араз елдер­ді татуластырып, арағайын танытуға ұмтылуының басты себебі мынада. Алдағы қараша айында АҚШ-та президенттік сайлау өтеді. Коронавирус ін­детін дер кезінде ауыздықтай алмағандықтан, кейінгі кезде халық арасында Д.Трамптың беделі түсіп кеткен еді. Сондық­тан ол абыройын қайтарудың бүкіл мүмкіндігін қарастырмақ. Еврейлер мен арабтарды тату­лас­­тыру, сербтер мен албандар­­­ға арағайын болу арқылы АҚШ президенті өзін мәмілегер ретінде көрсетеді. Бұған дейін Ақ үй басшысының Солтүстік Корея­мен келісімі сәтсіз аяқта­лып, Иранмен одан әрі араздасып қалғаны белгілі. Ендеше, Д.Трамп «екі жеп биге шығуды» көздейтіні анық. Яғни мәмілегер атанады әрі алдағы сайлауда абырой жинайды.

Ақ үйдегі жаңалықтан кейін Түркия тарапы Сербияның елші­лігін көшіру туралы ше­шіміне алаңдаушылық білдірді.

«Біз бүкіл мемлекетті осыған қатысты БҰҰ-ның қарарына сүйеніп, Иерусалимнің тарихи және құқықтық мәртебесін құрметтеуге, Израиль-Палес­тина қақтығысына қатысты қабыл­данған қарарды одан әрі қиын­дата түсетін қадамдардан бас тартуға шақырамыз», делін­ген Түркия Сыртқы істер ми­нистр­лігі таратқан мәлімдемеде.

Қорыта айтқанда, Косово мен Сербияның экономикалық мәмілеге келуі Балқан түбе­гіндегі шиеленісті шешуге ықпал еткенімен, келісімнің кей тұстары онсыз да Таяу Шығыста өршіп тұрған жанжалды одан әрі ушықтырып жіберуі мүмкін.