Талайлы тағдырлар, қазақы мінездер (Жазушы Несіпбек Дәутайұлының Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылған «Кісі иесі» хақында)

Жалпы, көркем шығарма жазған адам мейлі әңгіме, мейлі повесть, мейлі роман болсын, ең алдымен оқырманының көп болғанын емес, сол көзі қарақты оқырмандарының өзі жазған шығармасына немқұрайды, жайбақарат қарамағанын қалайды. Басқаша айтқанда, оқырман жа­зу­шының айтарымен келісе ме, келіспей ме бәрібір, тек оқып болып, сол бойда шығарманың өн бойындағы оқиғаны да, кейіпкерді де ұмытып, кітапты тастай салмаса болғаны. Өйткені оқырманын әрі-сәрі күйге салып, жан дүниесін бір ысытып, бір суытпаған шығарманың өмірі қысқа болады. Ал шығарманың өн бойынан сол заманның көрінісі сұлу өріліп, кейіпкерлері есте қаларлықтай дараланған шығарма ұлттың рухани байлығына айналады.

Ұлы жазушы Жүсіпбек Аймауыт­ұлын­ша айтсақ: «Әр адамның, әр ақын­ның өрісі – бірінші заманға, екінші – туып-өскен әлеуметіне, үшінші –  нә­сіліне (тұқымына) байлаулы. Ақын ерік­ті-еріксіз өз заманының тонын кимеске, өз әулетінің мұңын жоқтамасқа, тілегін орындамасқа әдді жоқ».

Жүсіпбек бабамыз осы тамаша ой­ларын кейінгі ұрпақ – Несіпбек Дәутайұлы сияқты жазушыларға аманаттап қалдырған сияқты. Өз басым Не­сіпбек Дәутайұлының «Кісі иесі» повестер мен әңгімелер жинағын оқып шыққаннан кейін осындай пі­кірде қалдым. Жинақта екі повесі мен он екі әңгімесінің барлығы да елі­міз­дің тәуелсіздік алғаннан кейінгі со­циалистік реализмнен қазақ әдебиеті арыла бастағанда жазылған сойы бөлек, соны туындылар. Несіпбек шы­ғар­маларының қай-қайсысында да талайлы тағдыр иелері тәтті өмір мен ащы өлімнің арасындағы өмір деген күйкі тірліктің жетегінде ертеңгі күні үшін жанталасады, болашақ ұрпағы үшін басын қатерге тігеді немесе мәнсіз-мағынасыз өмірдің құрбанына айналады. Алайда Несіпбек жазушының басқа тұстастарынан айрықша ерекшелігі – оның кейіпкерлері «Ақкүшіктегі» ерлі-зайыпты қос мұңлық – Қалдыбай мен Бекзат, «Алтын балықтағы» қиял­шыл бала – Бекенай. Әңгімелер: «Тағ­дырдағы» – бұрынғы меценат, зағип, «Қанқызыл жалқындағы» – Ерсуан, «Құмға қашқан құйындағы» – ке­лісті келіншек, «Көгілдір көйлекті ке­ліншектегі» – жалғызілікті келіншек, «Өнеш, комбинатор, алжапқыштағы» – Өнеш, «Архитектордағы» – Өркен­бек, «Айғыр кісідегі» – айғыр – Айғыр­кісі, «Мәкеңдер, Мәлсекеңдер за­ма­нындағы» – Мәндібай, «Мінездегі» – Ағасы мен Қалижан, «Кісі иесіндегі» – Кенжеғазы, «Тілалғыштағы» – Құл­болды, «Батырдағы» – Батыр әдемі сюжетке құрылған сан алуан оқиғалар­дың кейіпкері ретінде өмірдің тепері­ші мен салтанатын қатар көріп жүріп, та­лай-талай жағдайларға ұшырап, тағ­дырымен бетпе-бет келсе де өзінің туа­бітті адалдығы мен арын, өрлігі мен қайсарлығын жоғалтпай, адамдық қа­сиетін сақтап қалады. Бұл дағы қа­ламгердің қазақ оқырмандарының ал­дындағы моральдық кредосы, халқына деген шексіз сүйіспеншілігі жазушының осынау ерекше ұлттық қасиетін ендігі жерде әлем оқырмандары да сезінсе, шіркін деген көкейде бір арман қоз­дайды. Жиырмасыншы ғасырдағы Норвегтің аса ірі реалист-жазушысы Юхан Борген айтпақшы: «Жазушы бо­лу – бұл дегеніңіз өз жаныңды жұртқа сеніп тапсыру ғой». Мына «Кісі иесі» шығармалар жинағын мұқият оқып шыққан оқырманның ойына ең алдымен оралатыны – жаңа қазақ әдебиетіне тағы бір тегеурінді таланттың келгені және прозаның шағын жанрлары повестер мен әңгімелерге елеулі жаңа­лық әкелгендігі. Біріншіден, ол қазақ прозасында символдық (нышандық) кейіпкердің мүлдем жаңа бейнелерін жасауымен ерекшеленеді. Айталық, «Ақкүшік» повесіндегі кіп-кішкене сүйректей ақ күшіктің бойында оқыр­ман­ның жанын буырқантып жіберетін бұла күш бар. Ақкүшік аспанда қа­лық­тап жүріп, Қазақстанның өткені мен бүгінін, болашағын ой елегінен өткізетін ақбас бүркіт емес, бар болғаны ерлі-зайыпты иелеріне әбден бауыр басып, шын берілген ит деген хайуанның күшігі ғана. Жазушы ажырасудың аз-ақ алдында, әзір бөлек тұрып жатқан ерлі-зайыпты екі мұңлықты қимай, жаны қиналып жүрген ақкүшіктің бейкүнә, аңқау бейнесі арқылы бұрын-соңды қазақ әдебиетінде кездесе қоймаған мүлдем жаңа символдық образ жасайды. Ақкүшік –  ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген адалдығы, пәктігі. Ақкүшік – екі адамның арасындағы махаббат сезімі. Ақкүшік – екі адамның арасындағы қимастық. Ақкүшік – екі адамның біріне-бірі айта алмай жүрген трагедиясы. Ақкүшік екі ауыл­дың арасын тоздырып, екі  иесінің неге бөлек тұрып жатқанынан бейхабар күйде жаны қиналып шапқылап жүргенде, көктемгі су тасқыны алып кеткен көпірмен бірге ағып кете барады. Өзеннің екі жағында ерлі-зайыпты қала береді. Бітті! Көркем әде­биеттің қатаң шешімі осы. Бірін-бірі қадірлейтін, қимайтын ерлі-зайыпты екеудің соңғы үміті – ақкүшіктің «аянышты» жағдайы оқырманның жанында ұзақ сақталады, маза бермейді.

Жазушының «Қанқызыл жалқын» әңгімесінде символдық бейне – қанқызыл түлкі. Бұл өзі біздің заманның баюдан басқа мақсаты да, арманы жоқ жаңа қазақтардың құлқынның құлы бола бастаған бейшара бейнесін жасаған әңгіме. Алайда қаламгердің түпкі мақсаты бұл емес, осы құлқынның құлы бола бастаған, байшыкештерге қызмет етіп жүрген қарапайым адамдардың тағдыры. Әңгіменің кейіпкері – Ерсуан қанқызыл түлкінің соңына сарала тайған тазысымен бірге мықтап түседі. Бірақ өзі үшін емес,  бүгінгі қожасы Ожданбай үшін. Ожданбайлардың ақшасы мол, сондықтан да күші көп, пәрмені зор. Олар қанқызыл түлкіні ешқашан өздері ауламайды. Біреуге аула­тады, қызығына, пайдасына кене­летін, әрине өзі. Жазушының сим­волдық «Қанқызыл түлкісі» – талай қарапайым, адал адамдарды  адастырып, алжастырып жүрген елес, ол – қы­зыл жалқын.

Әңгіме жанрындағы жаңа серпін, жаңа өріс – «Кісі иесі» әңгімесінде ерекше байқалады. Біз айтар едік, бұл әңгіме қазақ әдебиетіндегі алабөтен құбылыс. Әрине, қазақ қаламгерлері отызыншы жылдардағы коммунизмді қолдан жасаған зауал – ашаршылық туралы аз жазған жоқ. Қазақта бұл қасіретті та­қырыпқа жазылған сәтті-сәтсіз шы­ғармалар баршылық. «Кісі иесі» әңгі­месі де осы  тақырыпты қамтыған. Алайда жазушының концепциялық тұжырымы ерекше. Бір ғана эпизодқа назар аударайықшы.

Арқарлыдан ауып келе жатқан екеу, «Кенжеғазының иығында ала қоржын, қолында ұңғысы ұзын қара мылтық. Әйелінің арқасында бала. Үлкен орамалмен шандып байлап алған... («Кісі иесі» 197-б.) Аштықтан ағайын іздеп босып келе жатса да, жағдайлары жаман емес, қыста атып алған құланның етін пісіріп, диірменнің қуыс-қуысында қалған талқанды қоржынға салып алған. Үнемдеп жеп, ілбіп келе жатқан жайлары бар. Күні кешегі ауқатты диірменшінің баласы еді, ендігі  жағ­дайлары мынау...

Алдарынан аш-жалаңаш, өрім-өрім үш адам кездеседі. Әңгіменің шырқау шегі осы тұс, жан түршігерлік көрініс. Ана үшеуі көптен нәр  татпаған аш адамдар. Бұрын әжептәуір атағы бар кісілер, қазір аштықтан аңға, жырт­қышқа айналған. Қыбырлаған жан болсын, жәндік болсын тарпа бас салып, жұлып жеуге әзір. Бойларында адамдық сезімнен ештеңе қалмаған, аштық алды-артына қаратпайды, ақылға салдырмайды. Іштеріндегі еңселілеуі өңмеңдей келіп, «таста баланы» деп айқайлайды.

Бұның ақыл-есі дұрыс, өйткені қарнында аз да болса ел бар, жаңа бір әзірде ғана құлжаның етінен бір кесіп алып, талғажау етіп келе жатқан. Ана тірі аруақ үшеуі еңпеңдеп арттарынан қалар емес, «таста баланы» деп айқайлаумен келеді. Бұл әйелін «жүре бер» деп жолға салып жіберіп, ентелеп келе жатқан үшеуге мылтығын кезеніп тұра қалады. Жазушының шеберлігі осы жерде әбден байқалады. Бұның қолында қара мылтық, үш оғы бар. Үшеуін әп-сәтте жайратып салып кете беруіне әбден болады. Бірақ тірі адамдарға мыл­тық кезесе де, атып салуға дәті бар­майды. Өйткені бұл аш емес, адам­гершілігін жоғалтпаған, бір оғын далаға атып аналарды сескендірмек болып еді, онысынан ештеңе шықпады, үшеуі тіпті жақын қалды. Ол бәрібір ата алмады... Ал тәлтіректеп, аштық жай­лаған үшеудің сыртқы бейнесі адам болғанымен, өздері әлдеқашан жырт­қыш аңға айналған еді...

Артына қарай-қарай біраз ұзап кеткен, бала арқалаған жас келіншек  әбден сілесі  қатып, бір жайдақ сайға жеткенде тізе  бүккен... Күйеуінің мылтығы екі рет атылды да үні өшті... Осы сәтте ол көк бөріге ұшырасады...

Өз адамгершілігінің құрбаны бол­ған Кенжеғазының әйелі мен бала­сын баяғыда, бозбала кезінде қуғын­шылардан құтқарып қалған «көк бөрі» әрі қарай қамқорлыққа алып, барар жеріне аман жетуіне себепші болады.

Жазушы осы бір жан түршігерлік оқиғаны өте шебер суреттеген. Аштық жылдарындағы аш адамдардың  пси­хо­логиялық мінез-құлықтарын өте ше­­берлікпен бере білген. Аштық туралы жазылған көркем шығармалардың арасындағы шоқтығы биік, бітімі бөлек  шығарма «Кісі иесі» әңгімесі.

Жинақтағы «Тілалғыш» әңгімесі бір қарағанда қарапайым дүние. «Е, өмірде бұндайлар да болады» деп қоя салуға да болар еді. Бірақ бұл әңгіме қазақ әдебиетіне қосылған шедевр. Бұлай дейтініміз, әңгіменің кейіпкері Құлболды біраздан кейін ойыңды шырмап, қыр соңыңнан қалмай қояды. Оңға қарасаң да Құлболды, солға қарасаң да Құлболды, алдыңда да Құлболды, соңыңда да Құлболды. Мінбеде сөйлеп тұрған дөкей де Құлболдыға ұқсайтын сияқты, тәрбиеден сабақ беріп тұрған мұғалім де Құлболды болып кеткендей. «Апырмай, дейсің сонда өз-өзіңнен» қоғам түгел Құлболдыға айналып кет­кен бе?!. Осы шағын әңгіменің ке­ре­меттігі сол – кейіпкер Құлболдыны аяп, мүсіркей алмайсың, қайта бойыңда бір керемет  жиіркеніш пайда болады. Сірә, қалам құдіреті деген осында жатса керек!

Жазушының енді бір бітімі бөлек туындысы – «Батыр» әңгімесі. Әңгімедегі Батыр бейнесі бұрын-соңды қазақ әде­биетінде кездесе қоймаған ерекше образ. Оның батырға тән кесек тұл­ғасын айтпағанның өзінде, мінезіндегі өрлік, бірсөзділік, көзіндегі айбар мен сұстың өзі неге тұрады. Қаншама шалт қимылдап, қатал ше­шім қабылдағанымен, жүрегінің жұм­сақтығы кең-мол тұлғасын одан сайын­ сомдандырып, жоталандырып тұрған­дай. Ол бір айтады, кесіп айтады. Айтқан сөзде тұрады, әділ шешімге тоқтай біледі. Жазушы Несіпбек Дәутай­ұлы Батыр бейнесін есте жоқ ескі заманда біздің бабаларымыз осын­дай дүр болған деп жасағандай. Батырда бір ғана өкініш бар – ұрыста жау қолынан шейіт болмағандығы. Бұл дағы тек қазақ батырына тән наркес­кен қасиет. Батырдың жаудан тартып әкелген тоқалымен арадағы қысқа диалогте мынадай ғажайып  сөздер оқимыз.

Тоқал:

– Үйден мүлде шықпайтын болды­ңыз. Атқа мініп біраз сейілдемейсіз бе?

Батыр:

–  Одан не шығады?

– Сергисіз.

– Адам атқа мініп, дала кезбек түгі­лі, қанат байлап көк зеңгірге ұшса да, жанын жеген ойдан қашып құтыла алмайды.

– Сізді азапқа салатын не?

– Жау қолынан өлмедім.

– О, құдай, сұмдық қой мұныңыз!

– Атадан қалған мұра.

– Түркіменде мұндай жоқ.

– Қазақта бар...

Жалпы, жазушы Несіпбек Дәутай­ұлының диалогтерінде Хемингуэйдің әңгімелеріндегідей арам етсіз дәлдік бар. Ол өзінің қысқа да ауқымды диа­логтері арқылы көпсөзділіктен бойын аулақ салады. Бұл да жазушының қазақ әдебиетіне қосқан жаңалығы десек, ешкім кінәлай қоймас.

Жазушы Несіпбек Дәутайұлы шы­ғармаларында аңыз-әңгімелерді мол қолдана білетін шебер.  Оның аңыздары шығарманың ішіндегі новелла секілді әсер береді, әңгіменің ішкі компози­циясын күшейте, тереңдете түседі.

Несіпбек Дәутайұлы шығарма­ла­рымен мұқият танысқанымнан кейін, бір кезде оқып есте қалған мына бір таныс ойлар еске түседі.

«Қысқа әңгімеге «жақсы сюжет құ­растырушы» жазушы өзі ойлап тап­қан оқиғаны әрі қарай дамыта түссе, қашанда керемет романның деңгейіне жеткізе алады», дейді америкалық жа­зушы Эдит Уортон. Несіпбек қалам­гердің әңгімелері де романға сұранып, жұтынып тұр.

Ол  осы заманның көркем бейнесін жасауда, қазаққа тән мінез-құлық пен талайлы тағдырларды сомдауда  қа­тарларының алдында келе жатқан суреткер.

Жазушы Несіпбек Дәутайұлы  ана тіліміздің бар жауһарын бойына сі­ңірген, халқымыздың ұлттық психо­логиясының уызынан жарыған,  сонымен қатар әлем әдебиетінің озық үлгілерінен көп үйреніп, көп түй­ген терең де мазмұнды қаламгер. Оның «Кісі иесі» жинағына енген шығар­маларының қай-қайсысы да Мем­ле­кеттік сыйлыққа лайықты шоқтықты туындылар.

Мереке ҚҰЛКЕНОВ