Арнасын тапқан асыл ой

Бодандықта болған заманда біз де рухани қайнарларымыздан алыстап қалған едік. Тәуелсіздік сол осалды­ғымыздың орнын толтыруға барынша мүмкіндіктер тудырып отыр.

Рухани жаңғырып, ел болып еңсе көтеруде ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі арнадан сусындап, сол құнды­лықтарды ұрпақтың санасына сіңірудің маңызы зор.

Тәуелсіздік ойлау жүйемізді қайта жаңғыртып, түп-тамырымен өзгертуде. Өткен дәуір идеологиясы келмеске кеткен соң, тарихи тамырларымызға балта шап­қан жат ілімдердің зиянын ұғынып, оларды біртін-біртін объективті түрде тани бас­та­дық. Данышпан Шәкәрімше айтсақ, «сау ақылға» салып қарауға бейімделіп келеміз.

Академик-жазушы Ғарифолла Есім­нің «Ғұлама-Наме» атты шығарма­­­сын оқып, ішіне үңілгенімде оған анық көз жеткіздім. Автордың ұзақ жылғы ізде­ніс­терінен туындаған, қазақтың үш бір­дей ғұламасының (Абай – Шәкәрім – Мұхтар) шығармашылығын, ойшылдық табиғатын зерделейтін трилогия, ой көзі­мен оқыған адамды хакімдіктің терең­­ді­гіне, данышпандықтың сыршыл­ды­ғы­на, кемеңгерліктің асыл арнасына бас­­тайды. Үш тұлғаға арналған трило­гия­да ғұ­ла­малардың рухани сабақтас­ты­ғын, үн­дес­тік байланысын аңғара отырып, тұ­тас туынды жасағаны шығарма авторы­­ның оларды тануға ерекше дайын­­дықпен, асқан ұқыптылықпен кел­гендігін көрсетеді.

Ғарифолла Есімнің жазған дүние­лерін жіберіп алмай, іздеп жүріп оқитын жан­ның бірі менмін десем, артық айт­қан­дық болмас. Мен оның тәуелсіздік ал­ған жылдардан бергі Абай, Шәкәрім, елдік сана туралы жазған дүниелерімен жақсы таныспын. Есімде қалыпты, сонау бір жылы «Абайдың жолы бар, оны Мұхтар Әуезов көрсетеуге тырысты, бірақ сонымен қоса Абайға баратын жол бар, сол жолды таппай Абайдың рухани әлеміне ене алмаймыз, оның жұмбағы да осында», деген еді.

Елімізде Абай туралы жазып жүрген қаламгерлер жоқ емес, құдайға шүкір баршылық. Бірақ сол Абайдың ішіне ене­тін кілтті, Абайға баратын жолды тап­қандар саусақпен санарлық. Ғаре­кең­нің «Абайдың жолы және Абай­ға ба­ратын жол бар» деген сүйекті сөзі «Ғұлама-Наме» трилогиясында гер­ме­нев­тикалық әдіс арқылы негізгі ұс­танымға айналғаны көрініп-ақ тұр.

 Ғарифолла Есім Кеңес заманындағы санаға сіңісті болған көзқарас бізге бағдар бола алмайды, сондықтан рухани жаңғыруымыз қажет деп үнемі айтып жүреді. Оның тәуелсіздік тек саяси тү­сінік емес, бастысы рухани тәуел­сіз­дікте дегенінің талай куәсі болып жүрміз.

Ғарифолла Есім шығармашы­лығының басты ұстанымы – сырттан келген жат ілімдер мен қазақтың төл мәдениетінің ара жігін ашып тану. Бұл ұстаным әсіресе қазақ ойшылдарының туралы айтып, жазып жүрген дүниелерінен айқын көрініп тұрады. Оның бір айтқаны тағы да есімізде. «Кеңес дәуірінде сырттан келген ілімдермен орнығып алған катего­рия­лық ойлау арқылы қазақтың төл дүние­танымын біз ешқашан өз мәнінде тани ал­маймыз. Біз оларды өз арнасынан із­деуіміз керек. Тамырсыз нәрсе ебе­лек тәрізді. Жел қай жақтан соқса, соның ығында кете береді. Кеңес заманында сырттан келген ілімдер біздің сана­мызды жел тұрса, басы ауған жаққа дома­лай жөнелетін қаңбаққа айналдыр­ды, содан санадағы желбуаздық пайда бол­ды, біз Абай, Шәкәрім, Мұх­тар­лар­ды ұрпаққа таныту үшін осы өткен заман қалыптастырған ішкі цензурамыз­дан арылуымыз қажет. Сонда ғана олар­дың хакімдігін, данышпандығын, кемең­гер­лігін түсіне аламыз», дейді.

Автордың «Ғұлама-Наме» еңбегі осындай шығармашылық ұстанымнан туындаған дүние екендігіне оны оқыған әр оқырманның көз жеткізетіні күмәнсіз. Абай жолы қандай жол деген сұраққа «Ғұлама-Намеден» келесідей жауап табамыз.

«Абай жолы – қазақ болу жолы!

Абай жолы – әлемді қазақ болып қабылдау жолы!

Абай жолы – немеренің немересі қазақ болып, Абай тілінде, яғни қазақ тілінде сөйлесіп, ұғысып Ұлы далаға иелік ету жолы!

Абай жолы – Қазақ үшін мәңгілік жол!

Абай Жолы – Еркін Ер қазақтың жолы!»...

Осыдан асырып, басқаша қалай айтуға болады?! Абайды тану – қазақты тану деген қорытындыға келесің. «Ғұлама-Намеде» біз үшін, біздің өсіп келе жатқан ұрпағымыз үшін терең ойлы, тағылымды пікірлер ұшан-теңіз.

Автор неге қазақ халқы Абай жолымен жүруі керек деген сұраққа да ізденіс жасаған. Қазақ Абайдың жолымен жүруі қажет, себебі «Хакім Абай әлемде ешбір ойшыл айта алмаған биік идея ұстанған дейді. Ол қандай идея? Ол: «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым» деген идея. Расымен де, қазақты мәңгілік ел болуға бастайтын идея осы емес пе?! Бұл тіптен қазақ үшін ғана емес, әлем үшін сұранысқа ие болып тұрған идея десе, артық болмас. Осы идея хакім Абайды адамзаттың ұстазы дәрежесіне көтеріп тұрғанына қалай таңғалмайсың.

Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаевтың «Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойын мерекелеу туралы» 2019 жылдың 30 мамырдағы №55 Жарлығына сәйкес 2020 жылы хакім Абайдың 175 жылдық мерейтойын жоғары ұйымдастырушылық және мазмұндық деңгейде мерекелеуді қам­тамасыз ету мақсатында қаулы қабыл­данды. Қаулыға сәйкес Мемлекет басшысы өзі айтып өткендей «той тойлауға емес, ой ойлауға бастайтын» кешенді шараларды жүзеге асыру жоспарланған болатын. Осы бір мерейлі жылы Абайдан бастау алып, Шәкәрім мен Мұхтарда жалғасын табатын ғұламалық дәстүрді талқылап, түсін­діретін «Ғұламе-Наме» сынды шығар­маның жарық көріп, оқырманға ұсынылуы сол Президент айтқан той тойлау емес, ой ойлаудың көрінісі болып отыр.

«Ғұлама-Наме» әр қазақтың үйінде тұрса, Абай салып кеткен асыл арналы рух, ғұламалық дәстүр өскелең ұрпаққа бағдар ұстанатын, рухани баға жетпес қазына болары сөзсіз.

Абай жылын қалай қорытындылаймыз деген сұрақ туындайды. Бәлкім осы жыл қорытындысы аясында жоғарыдағы «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп» деген хакім идеясын әлемдік үлгі ретінде ұсыну қажет шығар. Ол оған толықтай лайықты.

«Ғұлама-Наме» – ойдың қазынасы. Үш кітаптан тұратын трилогияның алғашқы бөлігі қасиетті қазақ дала­сын­да ғұламалық дәстүрдің қалып­­тасуына ықпал еткен ойшыл тұл­­­ға­ларға арналған. Анахарсис, Қор­қыт ата, Әбу Насыр әл-Фараби, Жүсіп Бала­сағұн сынды ойшылдардың тағы­лым­­ды идеялары ғұламалық құбы­лыс­тың көрінісі ретінде си­патталған. Три­ло­гияның бірінші кіта­бы жоғарыда айтып өткен Абайдың жолы, оның хакім­дігі жайлы. Екінші кітап Абай дәс­түрін жалғастырған Шә­кәрім­нің дана­­лық ойларына арналған. Үшінші кітап – асыл арнаның жалғасы, Абай­дың жолын әлемге танытқан кемең­гер жазу­­шы Мұхтар Әуезовтің ойшыл­дық таби­ғатын ашқан туынды.

«Ғұлама-Наменің» біз аңғарған тағы бір ерекшелігі, автор осы ғұламалар ойының көлеңкесінде қалып қоймай, олардың ой иірімдерін алға тартып, оқырманды ойлантып тастап отыра­тын­ды­ғында. Сол арқылы автор ғұлама­лардың терең ойын оқырмандарға жаңаша қырынан ашып беріп отырады. Шәкәрімнің «ноқтасыз ой» ойлау, «сау ақылды болу», ар білімі жайлы терең де тағылымды идеялары бүгінгі қоғамға ауадай қажет екендігіне көз жеткізесің. «Адамдық борышың, халқыңа еңбек қыл» деген өсиеті ұрпақ үшін ұстанымға айналатын пікір.

Үшінші кітапта Мұхтар Әуезовтің кемеңгерлігі жайлы сөз еткен автор «Кемеңгерлік деген не? Кімді кемеңгер деп айтамыз. Сөз танушы адам – кемең­­гер. Мұхтар Әуезов Абайдың сөзін таныған» деп жазады. Ал біз сол Абай­дың сөзін толық тани алып жүрміз бе деген ойға қаласың.

Қазақтың қай ойшылын алсаңыз да олардың даналық идеялары көркем ойлау, метафораға толы. Сондықтан олар­ға жалаң логизм, схоластикаға ұрын­­дыратын құрғақ рационализм атымен жат. Метафоралық, көркем ойлау халқы­мыздың сана болмысына етене жақын.

«Ғұлама-Намені» оқырман ретінде қолға алғанда, ойпырмай қалай болар екен деген ой туғаны анық. Себебі трилогияда мазмұндалатын Абай, Шәкәрім, Мұхтар сынды тұлғалар сөз иелері, ойларын асқан көркемдікпен өрген қаламгерлер. Олай болса сөз иесіне сөз арнаудың өзі қиынның қиыны емес пе?!

Трилогияны оқып отырып аңғарған тағы бір дүнием – автордың ғұлама­лардың сөзін танып алып барып қолына қалам алғаны.

Ойды танып барып айту, сөзді танып барып сөйлеу кешегі данышпан би-шешендерімізге тән, ұмытылып бара жатқан қасиетіміз еді. Ғарифолла Есім осы бір аталы қасиетті жаңғыртушы қаламгер. «Ғұлама-Наме» мені осындай ойға жетеледі.

Даналыққа құштарлық әркімде болуы мүмкін. Бірақ даналыққа құштар жандардың барлығы данышпан емес. Данышпандық өзің де сол ой биігінде ойлана білуді білдірсе керек.

«Ғұлама-Наме» бізді көп ойландыратын дүние. Кітапты оқи отырып ғұла­малық деген не өзі деген ойға қалдым. Ғұламалық ол уақыт өткен сайын ескір­мейтін, жаңара беретін идея екен, тозбайтын асыл ой екен.

Олай болса «Ғұлама-Наме» – арнасын тапқан, асыл ойға құрылған туынды.

Ел газеті «Egemen Qazaqstannan»  2020 жылғы Қазақстан Республикасының Абай атын­дағы әдебиет пен өнер сала­сын­дағы мемлекеттік сыйлығын беру жө­ніндегі комиссиясының хабарламасын көзім шалды.

2020 жылғы Қазақстан Республикасы­ның Абай атындағы əдебиет пен өнер саласындағы мемлекеттік сыйлығын беру жөніндегі комиссиясының аталған сыйлықты алу үшін алдын ала іріктеуден өткен жəне конкурстың келесі кезеңіне жіберілген шығармалар тізімінен Ғари­фолла Есімнің «Ғұлама-Наме» туын­дысын көріп, қуанып қалдым.

Ғарифолла Есімнің «Ғұлама-Наме» шығармасы күрделі тақырыпты, ауқым­­ды идеяларды қамтыған, рухани жаң­ғыру жолында қоғамға берері мол, хакім Абайдың биылғы мерейлі жылын­да оқырманға жол тартып отырған құн­ды дүние. Сондықтан да мен оны мем­лекеттік сыйлыққа толық лайықты шы­ғар­ма деп бағалаймын.

Еділ МАМЫТБЕКОВ,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаты