Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының былтыр таратқан ақпаратына сүйенсек, әлемде әрбір 160 баланың біреуі аутистік спектрдің бұзылуынан (АСБ) зардап шегеді. Сондай-ақ аталған мәселеге қатысты деректер келтірілген халықаралық ұйымның мәліметінде: «Дүниежүзінде АСБ-мен ауыратын адамдар стигматизация мен дискриминацияға, адам құқықтарының бұзылуына жиі ұшырайды, олар қызметтер мен қолдауға қол жеткізе бермейді», делінген. Инклюзивті білім беру орталығының маманы, балалар психологы Максим Исаков 2019 жылы «turantimes.kz» порталына берген сұхбатында Қазақстандағы АСБ белгісі бар балалардың саны 30 мыңнан асатынын айтқан. Біз осыншама баланың қалай өмір сүріп, қандай білім алып жүргенін білеміз бе? Қазақстан – құқықтық мемлекет. Бірақ тым болмаса қаншама мың баланың ерекше қажеттілігіне қарай адам құқығы шектелмей отыр деп айта аламыз ба? Бәрінен бұрын қоғам қатарға қосқысы келе бермейтін балаларды өз ортасына қайта бейімдеп жіберу үшін не істеп жатырмыз? Алдыңғы екі салмақты сұраққа әзірге нақты жауап жоқ. Алайда үшіншісіне ғалымтану бағытындағы жобамыздың кезекті кейіпкері өз ісімен жауап беріп жүр.
Анар Сандығұлова мектепті бітірген соң «Болашақ» бағдарламасымен Ирландияның зерттеу бағытындағы «University College Dublin» ұлттық университетіне бакалавриатқа оқуға түсті. Ол дәл осы оқу орнында «Компьютерлік ғылым» мамандығы бойынша бакалавриаттан кейін магистратураны және докторантураны тәмамдады. Қазіргі таңда Назарбаев университетінің «Робототехника және мехатроника кафедрасында ассистент-профессор (оқытушы) болып қызмет етеді. Осы қызметінде бір топ студенттерімен бірге роботтың көмегімен АСБ бар балаларды емдеудің жолдарын зерттеумен айналысады.
– Назарбаев университетінің студенттер командасы ғылыми жетекшілігіммен аутистік спектрдің аурулары бар балаларды емдеуде адам тәрізді (гуманоидты) роботтарды пайдалануды зерттейді. Робот терапияның сессиялары кезінде делдал немесе бағыттаушы ретінде қызмет атқарады. Яғни робот терапевтерге баланың назарын аударуға көмектеседі, өйткені балалар роботқа қатты құмар. Ғалымдар екі жыл бойы Балаларды оңалту ұлттық орталығының базасындағы зерттеулер арқылы АСБ бар балаларға арналған терапияда роботтарды қолданудың тиімділігін тексерді. Осылайша олар роботтың қатысуымен орындалатын терапияның әдісін әзірледі. Аталған терапияда балалар ата-аналарымен бірге роботпен күніне 15 минуттан 10 рет кездеседі. Сондай сәтте робот баланы оқу ойындарына тартады, ертегілер айтады, балалар әндеріне билейді және ән айтады. Мұндай терапияның мақсаты – оң эмоционалды жағдайға қол жеткізу, содан кейін баланы ойын барысында үйрету. Студенттерімізбен жүргізілген зерттеулерге 36 бала мен олардың ата-аналары қатысты. Олар робот туралы оң пікір білдірді. Кейбір балаларда айтарлықтай жақсы нәтиже байқалды: роботқа «тағы», «тик-так», «көріскенше», «Нао» (роботтың аты) секілді өміріндегі алғашқы сөздерді айтты. Енді бір балалар бірінші рет ата-аналарымен және басқа ересектермен байланыс орната бастады. Мұндай нәтижелер бізді одан сайын шабыттандырды, – дейді кейіпкеріміз.
Анардың айтуынша, оның командасы робот әрекеті мен ойындарының үлкен қорын (кітапханасын) екі тілде әзірлеумен және оны бағдарламалаумен қатар, Машиналық оқыту алгоритмдерін пайдалана отырып кәсіби студияда жазылған нұсқаулардың қазақ және орыс тілдеріндегі жинағын (синтезін) әзірледі. Сондай-ақ ата-аналардың келісімімен орнатылған бейнекамера терапия кезінде баланың деректерін өңдейді және Машиналық оқыту көмегімен терапия кезінде баланың жұмысқа қатысу белсенділігінің статистикасын береді. Қазір команда ата-аналар мен дәрігерлер деректерді талдау арқылы балалардың белсенділік, жұмысқа құштарлық динамикасын болжай алатын қосымшаны жасап жатыр.
Біз «мейірімді робот» көмегімен жұмыс істеп көрген терапевт маманды да сөзге тарттық. Балаларды оңалту ұлттық орталығының маманы, терапевт Ғалия Әбілқасымқызы:
– Жалпы, педагогика саласындағы 18 жылдық, соның ішінде арнаулы педагогикадағы 10 жылға жуық еңбек өтілімде алғаш рет роботтың көмегімен жұмыс істеп көрдім. Анар Сандығұлованың командасы жасаған роботты АСБ бар балалармен коррекциялық жұмысымда қолдандым. Жалпы, АСБ диагнозы қойылған балалардың адаммен қарым-қатынасқа түсуі тым қиын. Ал сіз өзіңізбен қарым-қатынасқа түсе алмайтын, қарапайым сізге көзін тоқтатып қарай алмайтын адаммен қандай да бір нәтижелі жұмыс істей аласыз ба? Әрине, жоқ. Робот-көмекшінің мен бағалайтын басты ерекшелігі – көзі бір орында тоқтамайтын АСБ бар балалардың көзге түсу, көзге қарау дағдысын қалыптастыра алғанында. Бұл – біз үшін өте үлкен жетістік. Соның нәтижесінде балалар жаттығулар жасап, роботтың «отыр», «тұр» деген секілді нұсқауларын орындап, тіпті билей алатын деңгейге жетті. Ал сондай деңгейге жеткен балалардың ата-аналары жаңа терапия әдісіне, жалпы жаңаша жұмысқа алғыс айтты, – деді.
Әлемде роботтың балаларға, олардың жан-жақты дамуына ықпал ете алатынын және пайдасын тигізетінін түсіндіруге тырысатын бірнеше зерттеу тобы бар. Бірақ әлі де балалардың қатысуымен клиникалық зерттеулер жүргізілген жоқ. Кейіпкеріміздің командасы Қазақстанда жүргізіліп отырған осындай алғашқы зерттеулердің нәтижесінде дәрігерлер мен терапевтердің жұмысын әртараптандыруға, сондай-ақ ерекше перзенттері бар ата-аналардың ынта-жігері арқасында АСБ бар балалардың өмірін жақсартуға көмектесетін жаңа дүниелер жасалатынына сенеді.
