Мұражайдың қорында қола, темір дәуірі мен Орта ғасырларда тұрғындар тұтынған 50-ге жуық қыш құмыра бар. Құмыралардың ішіне бүккен құпиясы көп. Жасампаз жәдігерлер алыстан қараған адамға қарапайым зат болып көрінуі мүмкін. Әйтсе де, індете зерттеп, тереңіне үңілген жетелі адамға оның қадір-қасиетін ұғу тіпті оңай. Саз балшықты жады мықты, тілін тапса сөйлей жөнелетін тірі ағза десе болады. Ол ғылыми тұрғыда дәлелденген тұжырым. Шынында «Құмыралар сөйлейді» дегенге кім сенеді. Десе де, олардың әрбірі өз дәуірі, сол замандағы адамдардың тіршілігі жөнінде сыр шертері анық. Мұны мұражай қызметкерлері де жақсы түсінеді. Келген қонақтарға тарихи ескерткіштердің кепиетін түсіндіріп, келешектің санасына сәуле құюда.
– Саз балшықтың қасиеті мұнымен ғана шектелмейді. Ол отқа да өте төзімді. Мәселен, қас-қағымда сан мың шақырым қашықтыққа заулайтын зымырандар моторының саз балшықтан жасалған керамикадан құйылатынын біреу білсе, біреу білмес. Себебі мыңдаған градус ыстық шығаратын ғарыш кемесінің моторында жанған отқа ешқандай темір заты төтеп бере алмай балқып кетеді. Ал керамика, керісінше, оттың қызуы күшейген сайын қатая түседі. Қазіргі компьютерлер мен флешкалардың еске сақтау «мишығы» – жадысы да осы саз балшықтан істеледі. Сәт сайын мыңдаған ақпаратты жинақтап, қайта таратуға саздан жасалған мишықтар ғана қабілетті екен, – дейді музейдің бөлім меңгерушісі Жазира Тауетова.
Оның айтуынша, саз балшықтың құрамы зиянсыз. Ол өзінің табиғи өнім екенімен де айрықша. Адам физиологиясы кальцийді топырақтан алады. «Ал саз құрамында 60 пайызға дейін кальций элементі бар. Балаға балшық илету арқылы көптеген психо-физиологиялық аурулардың алдын алуға болады. Бұл қазақы тәсілмен де астасып жатыр».
Сондай-ақ сазбалшық күшті антибактериялық қасиетке ие. Оның құрамындағы радий элементі ағзамыздағы зиянды заттарды ыдыратуға көмектеседі. Өз кезегінде қыштан жасалған ыдыстарды қайта жаңғыртып, пайдалану адам денсаулығына өте пайдалы.
Жалпы, қыш құмыралардың Қазақстан жерінде шығу тарихы неолит дәуірінен бастау алады екен. Бертін келе шыны құмыралар пайда болып, орнын басқан. Әсіресе, археологиялық қазба кезінде табылған көне мұралар ішінен қалыпқа құйып, күйдіріп жасалған әшекейлі қыш құмыралар көптеп кездеседі. Сол үшін ескерткіштердің хронологиялық мерзімін, археологиялық мәдениеттерді анықтаудың маңызы зор. Бүгінде археологтер сол жұмыспен айналысып жатыр.
Қыш адамзат тұрмысында алғашқы қолданыста болған материалдар қатарында. Балшықтан түрлі бұйым жасап, оның беріктігін арттыру үшін күйдіру ісі мезолит дәуірлерінде пайда болып, содан бері тоқтаусыз даму үстінде.
Мәселен, ортағасырлық Ақтөбе қалашығында қыш ыдыстар жасайтын үлкен пештер болған. Отырар қаласының орнын қазғанда сынбай сақталған әдемі құмыра күйдіру пешінің ішінен табылған. Құмыраның көлемі әртүрлі, кейбір үлкен құмыраға 50-60 кг ұн сыяды екен. Күйдіру кезінде құмыраның пішінін бұзбай қатыру үшін пеш ішінде бірқалыпты жоғары температурада сақталған. Бертін келе шыны құмыралар пайда болды. Құмыра көбіне бүйірлі, ернеулі, ұзын мойынды, кейбірі тұтқалы болып келеді.
Бір сәт өткенге көз жүгіртіп, ұлтымыздың тарихта алатын орны қандай деген сауалға жауап іздейтін болсақ, ауыз толтырып айтарлық қаншама құнды қазынамыздың бар екенін аңдаймыз. Соның бірі де бірегейі осы қыштан жасалған ыдыстар екені даусыз. Қазба жұмыстары кезінде табылған қыш ыдыстар адамзат қоғамының әр дәуірінен мол ақпарат береді. Сол арқылы қоғамның әлеуметтік-экономикалық, отбасылық, этно-мәдени қарым-қатынасы жөніндегі мәліметтерге қол жеткізе аламыз. Жәдігерлердің осыншама уақыт бүлінбей сақталғанының өзі – таңғаларлық құбылыс.
Мұражайға өңір-өңірлерден келушілердің қатары сиреген емес. Жыл сайын әртүрлі шаралар өткізіп, Орта ғасырдан қалған құнды естеліктерден сыр тарқатып тұрады.
