Әлем • 08 Қазан, 2020

Көпжақты ынтымақтастыққа төнген қауіп

241 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

«Egemen Qazaqstan» басылымы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің қолдауымен әлемдегі маңызды да өзекті тақырыптар жөнінде бірегей контент дайындайтын Project Syndicate жобасы мақалаларын жариялауды жалғастырады.

Бүгінгі нөмірде оқырмандар назарына екі мақала ұсынып отырмыз. БҰҰ Бас хатшысының орынбасары лауазымын атқарған Шаши Тарур мақаласында пандемия салдарынан БҰҰ-ның қызметіне орасан нұқсан келгеніне тоқталады. Автор әлем елдерінің жаһандық мүддеден ұлттық мүддені жоғары қойғанына қынжылыс білдіріп, ұйымды реформалау кезек күттірмейтін мәселе екеніне екпін береді.

Еуропалық парламенттегі Испания делегациясының басшысы Луис Гарикано бүгінгі мақаласында «Брекситтен» кейінгі Еуропалық одақтағы білім саласының жай-күйі туралы сөз қозғайды. Оның пайымдауынша, жаһандық деңгейге шығу үшін университеттердегі ғылымды дамытуға ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Осы орайда, автордың мақаласы Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың биылғы Жолдауда «Ірі бизнес өкілдері өңірлік университеттердің ғылыми қызметін қамқорлыққа алса, нұр үстіне нұр болар еді», деген сөзімен үндес шығып отырғанын атап өткен жөн.

Көпжақты ынтымақтастыққа төнген қауіп

НЬЮ-ДЕЛИ – Біріккен Ұлттар Ұйымы 24 қазанда 75 жылдық мерейтойын тойлайды. 1945 жылы БҰҰ-ның тарихи жарғысы өз күшіне енген болатын. Өкінішке қарай, ұйымның осы уақытқа дейін атқарған жұмысына қарамастан, көпжақтылыққа дәл қазіргідей қауіп төнген емес. 

Covid-19 пандемиясы дег­ло­ба­ли­за­цияның жаңа дәуірін бас­тап берді. Изоляционизм мен протекционизм күн санап ар­тып барады. Көптеген елдің би­лігі егемендікті, ұлтшылдықты және дербес шешім қабылдауды жо­ғары қоятынын айтып, ха­лықара­лық келісімшарттар мен сауда келісімдеріне күмәнмен қарап отыр. Сондықтан БҰҰ-да ұйым­ның өмір­шеңдігіне байланысты мә­селе көтеруіне себеп жетерлік.

БҰҰ Бас Ассамблеясының 22 қыр­күйектегі жиынында сөй­леген сөзінде БҰҰ Бас хатшысы Ан­тонио Гутерриш Covid-19 ін­де­тін ақыреттің бір белгісі деп ата­­ды. Коронавирустың шығуы, әлем­ге тез тарауы, адам өлімінің кө­беюі (қазір қайтыс болғандар саны миллионнан асты), сондай-ақ ін­деттен туындаған қауіп жа­һан­­дық сауда айналымын күрт азай­­тып, 1930 жылдардағы Ұлы то­қы­­раудан кейінгі ең алапат дағ­дарысқа әкеліп отыр. Қазір эконо­микалық құлдырау мен әлеуметтік саланың бұзылуына байланысты Тұрақты даму мақсаттарына жету мүмкін емес.

Бүгінде БҰҰ-ның тағдыры бұлыңғыр тартып тұр. Тіпті БҰҰ құрылғанда негізгі темірқазығы саналған мультилатерализмге кү­­мәнмен қарайтындар қатары кө­бе­йе бастады. Президент Дональд Трамп­тың бастамасы­мен АҚШ көп­жақ­тылықтан бас тарту­ға көшті. Франция пре­зи­денті Эм­мануель Макрон таяу­да АҚШ-тың ха­лықаралық жүйе­нің соң­ғы кепіл­гері атануға ын­та біл­дір­меуін қатаң сынға ал­ды. АҚШ-тың Дүниежүзілік денсау­лық сақ­­тау ұйымынан шығатыны тура­лы Трамптың кейінгі жасаған мәлім­демесі Екінші дүниежүзілік соғыс­тан кейін іргесі әупірімдеп жү­ріп қаланған көпжақты жүйе­нің құ­лауына бастамашы болуы ықтимал.

Еуропа да пандемияға қатыс­ты қиындықтардан зардап шекті. Кезінде құрлық өңірлік инте­гра­цияның озық үлгісі санал­ған еді. Алайда еуропалық ынты­мақ­тас­тық індеттің қарқынына төтеп бере алмай, тез құлады. Осы­лай­ша, шекарасыз Шенген аймағы ал­ғаш­­қылардың бірі ретінде құр­бан­­дыққа шалынды.

Негізінде, Еуропалық одаққа мүше мемлекеттер вирус­тың ал­ғаш­қы белгілері байқал­ған­да-ақ ұлт­тық кедергі жасап ал­ды. Қы­тай­дан кейін індет тез та­раған Италияға ЕО-дағы көрші мемлекеттер ал­ғаш­қыда медициналық жабдық­тар жіберген жоқ. Есесіне, құрлық­тағы әріпте­сі­не тілектестік көрсету­дің орны­на экспорттық бақы­­лау орнатты. Еуропалық одақ­та­ғы көп­жақ­ты­лықтың абыройын қайта қал­пына келтіру үшін көп уақыт керек.

Әлемдегі көпжақты қатынасқа Қытай-АҚШ арасындағы шиеле­ніс те сызат түсірді. Тіпті, сенім­ді либералдардың өзі Батыс әлемі БҰҰ-дан бас тартқан жағ­дай­да Қытайдың көпжақ­ты жү­йеде топ бастауға ұмтыла­ты­нын ай­тып дабыл қағып отыр. Де­ген­мен, Қы­тай­­дың мультила­тера­­лизмі рито­ри­­калық мәнге ие. Олар таң­­­даған modus operandi, яғни пре­­­зидент Си Цзинь­пин не­гі­зін қа­ла­ған трансұлт­тық ин­ф­рақұ­ры­­­лымдық инвести­ция­лық бағ­дар­­лама – «Бір жол, бір белдеу» жо­­б­асы тәуелсіз мекеме БҰҰ-ның көпжақты бақылауын­сыз жү­­­­зеге асып, екіжақты қа­рым-қа­­ты­­нас­ты тең дәрежеде жүр­гіз­бей­­­ді. Осылайша, әріптес елдер ба­­­ғы­­ныш­ты әрі қарыздар болып қалмақ.

ДДҰ Уханьда пандемия бас­талғанда бақылауды күшей­туге талпынған кезде Қытай одан бас тартты. Covid-19 вирусы жа­һандық денсаулық сала­сын­дағы төтенше жағдаймен бірле­сіп, көпжақты күресу жүйесінің ар­тық­шылығын көрсетті, сон­­дай-ақ халықаралық инс­ти­туттардың легитимдігі әлсірегенін аңғартты.

ДДҰ-ның пандемиямен күресудегі әрекеті көпте­ген жа­һандық институт пен олардың агент­тіктері саясиланғанын, үл­кен күшке ие мемлекеттердің ық­па­лында қалып, көшбасшылық пен мақсаты кемшін соғатынын көрсетті. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымындағы басты рөлге ие Қытай жаһандық денсаулық саласының қауіпсіздігінен гөрі ұлттық мүддені жоғары қойды.

Бұл ұлтшылдық пен экономи­калық шектеулер Екінші дүние­жүзілік соғыстан кейінгі халық­ара­лық тәртіп пен БҰҰ-ның ынты­мақ­таса әрекет ету қабілетіне нұқ­сан келтірген жалғыз сала емес. Бәлкім, ең қатерлі жаһан­дық сәтсіздіктің бір парасы кли­мат­тың өзгеруін болдырмауға қа­тысты шығар. Бұл мәселе ға­лымдар мен белсенді­лер­ді ға­на мазалағандықтан, жаһан­дық жылынудың әсері анық бай­қала бастады және кез келген сәтте тарихта кездеспеген апатқа әкелуі ықтимал. Қазіргі таңда, климат салдарынан көшкендер саны қақтығыстан бас сауғалаған немесе экономикалық мүмкіндік ізде­ген босқындардан әлдеқайда көп. Таяуда өткен Бас Ассамблеяның жиы­нында бірнеше елдің басшы­сы климаттың өзгеруі туралы айт­қа­нымен, оны болдырмауға бағыт­тал­ған бірлескен келісім жасалған жоқ. Дәл қазіргі 2020 жыл «не бел, не белбеу» кететін уақыт екені анық.

Бүгінде әлем ең қауіпті қатер­мен күресуде қиындыққа тап болып отырғанын ескерсек, халық­аралық саясаттың да дағ­дарысқа тірелгеніне таңғалудың жөні жоқ. XX ғасырдың ережесі саналатын сауда, байланыс, инновация, бейбітшілік пен қауіпсіздік біржақты мемлекеттік тәртіптің форумына айналды. БҰҰ Қауіп­сіздік Кеңесі оған тұрақты мүше мемлекеттердің күрделі айыр­машылықтарына байланысты тоқырап тұр.

Әйтсе де, БҰҰ қазіргі таңда әлемнің бұрыш-бұрышында маңызды жұмыс атқарып жатыр. Шамамен 95 мың сарбаз, полиция және азаматтық қызметкер БҰҰ-ның бітімгерлік операция­лары мен саяси миссияларында қызмет етіп жүр. Дегенмен, БҰҰ-ның бітімгерлік бюджетіне берілуі тиіс 8 миллиард доллар жарнаның төленбеген сомасы былтыр 1,7 миллиард долларды құрады. Дәл сол секілді, БҰҰ-ның жалпы бюджетіне 711 миллион доллар жарна кем төленді.

Дамушы елдер БҰҰ-ның негізгі электораттары ретінде қа­ла бермек. Ұйым олар үшін жа­һан­дық аренада өз даусын естір­туге мүмкіндік беретін «күш теңестіргіш», олар кезігетін қиын­дық пен мәселелер баршаның ортақ жауапкершілігі ретінде әрекет етеді. Үндістан секілді мемлекет БҰҰ-да реформа жүргізу­ді сұрағанда ұйымның көпте­ген мәселені шешуде алғырлық көрсеткенін, реформа жасайтын уақыт келгенін мойындайды. Көпжақтылық теңсіз әлемде мүйіз­деуге ұшырауы мүмкін ел­дер­ді қорғауға бағытталған.

Бірақ Covid-19 індеті БҰҰ-ға соққы жасады. Егер жүйе тиім­ді жұмыс істегенде, коронавирус шы­ға сала оның қаупі туралы жа­һан­дық дабыл қағылып, ви­рус­­тың алдын алу мен таралуын шектеуге қатысты үздік тәсіл­дер анықталып, көпшілікке таратылатын еді, мемлекеттер соған бейімделетін еді.

Оның орнына, пандемия әлем­нің тағдырын талқандайтын бәс ойынына беріліп кеткенін аң­ғартты. Қазіргі дағдарыс аяқ­талған­нан кейін БҰҰ мемле­кеттер­ді болған жағ­дайдан сабақ алуға бастап, халықаралық жүй­лер мен инс­титут­тардың қайт­кенде күшей­тіп, радикалды түрде рефор­малауға жол көрсетуі тиіс. Әйтпесе, БҰҰ-ның 75 жылдық мерейтойы адамзаттың ізгі ойынан туындаған ортақ жобаны қауіпті вирустың жойып жіберген сәті ретінде есте қалмақ.

 

Шаши Тарур,

БҰҰ Бас хат­шысының бұрынғы орынба­сары. Үндістанның сыртқы істер мемлекеттік ми­нистрі,

Адам капиталын дамыту мемлекеттік министрі қызметін атқарған. Қазіргі таңда Үндістан ұлттық конгресінің мүшесі

 

Copyright: Project Syndicate, 2020.

www.project-syndicate.org